Ιστορικά Θέματα ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΤΑΦΕΙ Ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΣ (1788-1821)

Aθανάσιος Διάκος (1788-1821)

ΕΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΘΕΜΑ, ΠΟΥ ΑΠΗΣΧΟΛΗΣΕ ΚΑΙ ΑΠΑΣΧΟΛΕΙ  ΔΕΚΑΔΕΣ ερευνητών και ιστορικών ⁽¹⁾ και μάλιστα επί σειρά πολλών δεκαετιών, είναι: το πού έχει ταφεί ο ήρωας της Αλαμάνας Αθανάσιος Διάκος, ο οποίος υπέστη μαρτυρικό θάνατο στη Λαμία στις αρχές της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Έχοντες στη διάθεσή μας ιστορικές μαρτυρίες, τόσο μεμονωμένων προσώπων ⁽²⁾, όσο και συλλογικών οργάνων, οι οποίες προέρχονται απ’ την περίοδο εκείνη, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απάντηση στο ερώτημα αυτό. Στόχος μας είναι η βασιμότητα και η ορθότητα των ιστορικών μαρτυριών, οι οποίες, αφού αναλυθούν, θα μας επιτρέψουν να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα.

Πρώτη γραπτή μαρτυρία: Ο κ. Παναγιώτης Φάκλαρης, καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, έφερε σε φως μια άγνωστη και αποκαλυπτική ιστορική μαρτυρία του Φιλικού και πράκτορα των Ελλήνων στα στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη, του Παναγιώτη Σκόρδη, από τη Βέρβενα Αρκαδίας, ο οποίος ανέφερε «προς την επί των Θυσιών και Αγώνων Εξεταστικήν Επιτροπήν» τα εξής:

«Εκστράτευσεν ο Ομέρ- Πασιάς δια την Πελοπόννησον και φθάσας εις το Δερβένι – Φούρκα με τα στρατεύματά του δεν έλειψα να ειδοποιώ τα Ελληνικά Στρατεύματα και αυτόν τον μακαρίτην Διάκον δια όλα τα Στρατηγήματα του Ομέρ-πασιά και αφού συνελήφθη ο Μακαρίτης Διάκος και εθανατώθη με τον αισχρότατον θάνατον, αγόρασα το σώμά του και το ενταφίασα με όλην την μεγαλοπρέπειαν, ομού με εκατόν τριάντα κεφαλάς θυσιασθέντας εις τον πόλεμον του Διάκου και εικοσιτέσσαρους χριστιανούς ηλευθέρωσα από τον θάνατον, όπου είχον συλληφθεί αιχμάλωτοι, υπέρ τας πέντε χιλιάδας γρόσια εδαπάνησα εις την θανήν του Διάκου κaι δια τας εκατόν τριάντα κεφαλάς και είκοσι τεσσάρων αιχμαλώτων» ⁽³⁾. Αυτά έγραφε ο Παναγιώτης Σκόρδης το 1846 και ας σημειωθεί ότι είναι αξιόπιστος μάρτυρας, όπως βεβαιώνουν επώνυμοι δημόσιοι άνδρες της εποχής του ⁽⁴⁾.

* * *

Επομένως το ιερό λείψανο του Αθανασίου Διάκου ετάφη και μάλιστα με επιθανάτιες τιμές.  Γεννάται, όμως, το ερώτημα: πού έχει ταφεί; Με τους Ι. Ναούς και τα νεκροταφεία, που υπήρχαν στην πόλη του Ζητουνίου την περίοδο εκείνη η τοπική Ιστορία έχει ασχοληθεί και μάλιστα ικανοποιητικά και εξαντλητικά, αφού αξιοποίησε τις χειρόγραφες τοπικές ιστορικές πηγές και ορατά μνημεία ⁽⁵⁾. Την περίοδο εκείνη στο, τότε, Ζητούνι υπήρχαν στις υπώρειες της Ακρολαμίας, ανάμεσα στις άλλες και οι εκκλησίες: 1) της Παναγίας Δέσποινας, 2) του Αγίου Μηνά, 3) του Αγίου Νικολάου και 4) των Αγίων Θεοδώρων. Όλες βρίσκονταν στην, τότε, Χριστιανική συνοικία της πόλης. Πλησιέστερα όλων βρισκόταν εκείνη του Αγίου Νικολάου, αφού απέχει λίγα μέτρα απ’ τον τόπο του μαρτυρίου. Εκεί πλησίον, όμως, βρισκόταν μια ακόμη εκκλησία. Η ακριβής θέση της δεν  μπορεί να προσδιορισθεί, παρά τους συσχετισμούς, που μπορεί κάποιος να κάνει. Πρόκειται για τον Ι. Ναό της Μεταμορφώσες του Σωτήρος Χριστού, για την ύπαρξη του οποίου πληροφορούμαστε από έμμεση γραπτή μαρτυρία ⁽⁶⁾. Για τους λόγους, που θα αναφέρουμε πιο κάτω, σε μια απ’ τις δύο αυτές εκκλησίες έχει ταφεί ο Αθανάσιος Διάκος. Επιβάλλεται όμως να γίνουν ορισμένοι συσχετισμοί για να δούμε ποια συγκεντρώνει τις περισσότερες πιθανότητες. Πριν όμως γίνουν οι συσχετισμοί και πριν καταχωρίσουμε εδώ τη δεύτερη γραπτή μαρτυρία, πρέπει να δούμε τη μαρτυρία του Παναγιώτη Σκόρδη που αναφέρει ότι «ενταφιάσε το σώμα με όλην την μεγαλοπρέπειαν». Σύμφωνα, και πάλι, με αρχειακές γραπτές μαρτυρίες Επίσκοπος Ζητουνίου του 1821 ήταν κάποιος Νικηφόρος, αλλά το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι εξελέγη το 1819 ⁽⁷⁾ και το 1828 «εκοιμήθη» (απεβίωσε) ⁽⁸⁾. Αν ληφθεί υπόψη ότι οι Τούρκοι είχαν αγαθές σχέσεις με την Ορθόδοξη Εκκλησία, δεν αποκλείεται  ο εν λόγω επίσκοπος Ζητουνίου Νικηφόρος, να χοροστάτησε στην νεκρώσιμη ακολουθία του Διάκου και ίσως αυτό να εννοεί ο Παναγιώτης Σκόρδης, γράφοντας ότι «ενταφίασε το σώμα του Διάκου με όλην την μεγαλοπρέπεια». Απ’ τα ανωτέρω καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο Αθανάσιος Διάκος ετάφη. Αλλά ας δούμε και ας σχολιάσουμε τη δεύτερη γραπτή μαρτυρία, η οποία ίσως ενισχύσει τον ισχυρισμό μας περί της ταφής και μάλιστα «με μεγαλοπρέπεια» κατά την μαρτυρία του Παναγιώτη Σκόρδη.

Το κενοτάφιο του Αθανασίου Διάκου στην οδό «Καλύβα» - «Μπακογιάννη».

Δεύτερη γραπτή μαρτυρία: Επί δημαρχίας του Γεωργίου Χαλμούκου (1800-1878) ⁽⁹⁾ το, τότε, Δημοτικό Συμβούλιου των Λαμιέων απεφάσισε την ανακομιδή των λειψάνων του ήρωα. Η απόφαση ελήφθη την 16ην Αυγούστου το 1843 και έχει ως εξής:

 «Αριθ. 100

Το Δημοτικόν Συμβούλιον του Δήμου Λαμίας

Συγκείμενον από τους Συμβούλους Ν. Χρυσοβέργην, προεδρεύοντα, απόντος του Προέδρου, και τους λοιπούς. Συνήλθε εις συνεδρίασιν σήμερον την 16 του μηνός Αυγούστου το 1843 εις το Δημαρχιακόν κατάστημα, παρόντος και του Δημάρχου δια να σκεφθή και αποφασίση περί της εξής υποθέσεως. Επειδή η ζώσα γενεά των Ελλήνων οφείλει να εγκαταλείψη εις την επερχομένην δείγματα ευγνωμοσύνης και σεβασμού βαθυτάτου εις τους υπέρ της παλιγγενεσίας της Ελλάδος πρωταγωνισθέντας και πρωτομαρτυρήσαντας δια να ενισχυθώσιν οι μετεγενέστεροι εις την πίστιν προς την ορθόδοξον θρησκείαν και την πατρίδα, δι’ ων οι προπάτορές των ανεκτήσαντο την ελευθερίαν των δια του από του 1821 μέχρι του 1830 αιματηρού πολέμου. Επειδή θέλει εις των ζώντων Ελλήνων τα ψυχάς να μένη ακμαία και νεαρά των γενναίων κατορθωμάτων του αϊδίου και περικλεούς οπλαρχηγού Αθανασίου Διάκου η μνήμη. Επειδή ο ήρως ούτος στρατηγών την ευκλεεστάτην και περιμάχητον πρώτην κατά την Φθιώτιδα επί της γεφύρας του Σπερχειού, των Ελλήνων εκείνην μάχην, εναντίον μυριαρίθμου βαρβαρικού στρατού, πολεμών και πληγωθείς έπεσε και αιχμάλωτος και απέθανεν εντός της πόλεως Λαμίας, μαρτυροψύχως υπέρ πίστεως και πατρίδος, τον δια πασσάλου θάνατον (βαρβαρικής επινοίας φρικαλέον προϊόν). Επειδή εις του μεγαλοψύχου αυτού πρωταγωνιστού και πρωτομάρτυρος τα οστά σύμπασα η Ελλάς απονέμει, και κατ’ εξαίρεσιν ο Δήμος Λαμίας χρεωστεί ν’ αποδώσει σέβας βαθύτατον.

Λαβόν υπ’ όψιν τας διατάξεις του άρθρου 50 & 21 του περί Δήμων νόμου, κατά τον οποίον αι ηθικαί αμοιβαί συγκεχώρηνται εις τα Δημοτικά Συμβούλια.

Αποφασίζει

1. Την ανακομιδήν των λειψάνων του αϊδίου πρωτομάρτυρος και πρωταγωνιστού Αθανασίου Διάκου και την μεταφοράν και εναπόθεσιν αυτών προς ώρας εις τον ιερόν ναόν του αγίου Νικολάου.

2. Την ανέγερσιν μνημείου, ενώ θέλουν εναποτεθή τα ιερά λείψανα του ήρωος Αθανασίου Διάκου.

3. Δραχ. 650 εκ. του αποθεματικού κεφαλαίου του προϋπολογισμού ε.έ. διά να δαπανηθώσιν αι μεν 150 εις την τελετήν της ανακομιδής των λειψάνων του μακαριστού Αθανασίου Διάκου, αι δε πεντακόσιαι εις την ανέγερσιν του μνημείου.

4. Να ζητηθή άδεια να ενεργηθή προαιρετική συνεισφορά προς συμπλήρωσιν του αναγκαιούντος χρηματικού δια ανέγερσιν του μνημείου.

5. Να διορισθεί πενταμελής επιτροπή, συγκειμένη από τους ανωτέρους αξιωματικούς, τους Κυρίους Χριστόφορον Περραιβόν Συνταγματάρχην, Διαμαντήν Ν. Ολύμπιον αντισυνταγματάρχην, και τους Ταγματάρχας Γεώργιον Ζορμπάν και Ευαγγέλην Μπαλατζόν, η οποία θέλει διευθύνει τα της τελετής του Μακαρίτου κατά την τάξιν, ο δε Κύριος Δήμαρχος θέλει εκδώσει το περί τούτου πρόγραμμα. Η παρούσα να καθυποβληθή εις την Β. Διοίκησιν Φθιώτιδος δια τα περαιτέρω ⁽¹⁰⁾.

Το Δημοτικόν Συμβούλιον

(έπονται αι υπογραφαί) ⁽¹¹⁾.

Η παραπάνω γραπτή μαρτυρία προέρχεται από ένα συλλογικό όργανο, που δεν είναι άλλο από το Δημοτικό Συμβούλιο των Λαμιέων, τα δε ιστορικά στοιχεία, που αποκομίζουμε για την περίπτωσή μας είναι σημαντικά: Κατά πρώτον πληροφορούμαστε ότι στα 1843 γνώριζαν οι κάτοικοι της Λαμίας που βρισκόταν ο τάφος του Διάκου, αφού απεφάσισαν να κάνουν ανακομιδή των λειψάνων. Η πληροφορία ότι αποφασίσθηκε η μεταφορά και εναπόθεση των λειψάνων «προς ώρας», στον Ι. Ναό του Αγίου Νικολάου, ο οποίος τότε ήταν Μητροπολιτικός, είναι επίσης σημαντική, όπως θα δούμε πιο κάτω. Η ανέγερση μνημείου εβράδυνε, αφού έπειτα από δεκαετίες περιφράχθηκε και ευπρεπίστηκε ο χώρος και στήθηκε γύψινη προτομή ⁽¹²⁾. Δυστυχώς, όμως, η απόφαση εκείνη δεν εκτελέστηκε από όσα, τουλάχιστον, έως τώρα γνωρίζουμε ⁽¹³⁾, με αποτέλεσμα να μην γίνει η ανακομιδή των λειψάνων του ήρωα.

O ανδριάντας του Αθανασίου Διάκου στην ομώνυμη πλατεία στη Λαμία. Έργο του Γιάννη Καρακατσάνη.
Αποκαλυπτήρια 1903. (Φωτογραφία του 1948). 
(Απ’ το βιβλίο του Νίκου Δαβανέλλου: «Το χρονικό μιας πόλης», Αθήνα 1994).

* * *

Έχοντας στη διάθεσή μας τις δύο αυτές γραπτές μαρτυρίες, δηλ. του Παναγιώτη Σκόρδη ότι «αγόρασε το σώμα του Διάκου και το ενταφίασε» και ότι 22 χρόνια μετά το θάνατο του Διάκου, το, τότε, Δημοτικό Συμβούλιο των Λαμιέων αποφάσισε την ανακομιδή των λειψάνων του, γεγονός, που μαρτυρεί ότι εγνώριζε τον τόπο της ταφής του ήρωα. Έχοντας, λοιπόν, αυτά υπόψη μας, θα προσπαθήσουμε να δούμε πού έχει ταφεί ο Αθανάσιος Διάκος.  Οι πλησιέστεροι Ι. Ναοί προς τον τόπο του μαρτυρίου ήταν δύο: Ο Άγιος Νικόλαος και ο Ι. Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού. Δεν θα απείχαμε πολύ απ’ την αλήθεια, αν λέγαμε ότι ο, τότε, επίσκοπος Ζητουνίου Νικηφόρος και ο λοιπός ιερός κλήρος, που είχαν αναλάβει την ταφή του θα επέλεγαν μια επώνυμη εκκλησία του «έρμου του Ζητουνίου» (κατά τον Αρ. Βαλαωρίτη) για να ενταφιάσουν έναν νεκρό, που ήταν και εκείνος κληρικός, η οποία εκκλησία ήταν του Αγίου Νικολάου. Γνωστή είναι η συνήθεια ότι χώρος ταφής των νεκρών ήταν εκείνος, που απλωνόταν γύρω απ’ το Ναό, επειδή οι Τούρκοι απαγόρευαν την εκφορά του νεκρού. Το σημείο όμως, εκείνο της Απόφασης του Δημοτικού Συμβούλιου, που λέει ότι «αποφασίζει την ανακομιδή, την μεταφοράν και την εναπόθεσιν αυτών (των λειψάνων) «προς ώρας» εις τον Ιερόν Ναόν του Αγίου Νικολάου», δημιουργεί κάποια προβλήματα: Από πού θα γινόταν η μεταφορά, από άλλον τόπο ταφής ή απ’ τον τάφον του ήρωα που, όπως πιστεύουμε, βρισκόταν στην αυλή του Αγίου Νικολάου; Το ερώτημα παραμένει. Όπως είδαμε και πιο πάνω πλησίον του χώρου του μαρτυρίου βρισκόταν και άλλος Ι. Ναός, εκείνος της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και μάλιστα συνόρευε «μεσημβρινώς» (=νοτίως) «με το ρεύμα Σκατόρρευμα». Η εκκλησία εκείνη θα πρέπει να βρισκόταν σε κάποιο σημείο της σημερινής οδού «Όθωνος» ή της «Ροζάκη - Αγγελή», δηλ. στο ανατολικό σημείο της πλατείας «Λαού» και όχι πολύ μακρυά, αφού το λαμιώτικο «σκατόρρευμμα» (χώρος αποβλήτων και όχι απόπατος) διερχόταν από εκεί πλησίον. Η εκκλησία της Μεταμορφώσεως βρισκόταν πλησιέστερα προς τον τόπον του μαρτυρίου και μάλιστα η παράδοση μιλάει για «σκατόρρευμα» ότι δήθεν εκεί ερρίφθη  το λείψανο του μάρτυρος. Το μόνο «αρνητικό» είναι ότι η εκκλησία εκείνη δεν απαντάται ως Νεκροταφείο των πρώτων χρόνων της Μετεπαναστατικής Λαμίας. Επειδή όμως η ταφή ενός ήρωα και τόσων συμπολεμιστών του ήταν έκτακτο γεγονός και επειδή ο χώρος εκείνος ήταν πιο προσπελάσιμος, παρά εκείνος, όπου σήμερα υψώνεται ο Ι. Ναός του Αγίου Νικολάου, ο οποίος και περιβάλλεται από μεγάλη αυλή με πολλά λουλούδια, δεν αποκλείεται ο Ι. Ναός της Μεταμορφώσεως να είχε επιλεγεί ως χώρος ταφής του Αθανασίου Διάκου και των συμπολεμιστών του. Ένα ακόμη σημείο της μαρτυρίας του Παν. Σκόρδη ότι ενταφίασε «ομού» με το σώμα του Διάκου και «εκατόν τριάντα κεφαλάς», γεννά ερωτήματα. Η λέξη «ομού» έχει τη σημασία του «μαζί» ή του «συγχρόνως». Δηλ.: ενταφιάσθηκαν σε κάποιο χώρο μαζί ή την ίδια ημέρα ή τότε περίπου ενταφίασε και τις κεφαλές των θυσιασθέντων;

Συμπέρασμα. Οι πιο πάνω έγκυρες και αδιάψευστες γραπτές μαρτυρίες μάς επιτρέπουν να δεχθούμε –και μάλιστα αβίαστα- ότι το σώμα του Αθανασίου Διάκου ετάφη με μεγαλοπρέπεια απ’ τον επίσκοπο Ζητουνίου Νικηφόρο σ’ έναν απ’ τους δύο Ι. Ναούς, ήτοι στον Άγιο Νικόλαο ή στον Ι. Ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού. Ο πρώτος σώζεται, έγινε Ναός Μητροπολιτικός (1834-1923) και τώρα είναι ενοριακός, ενώ εκείνος του Σωτήρος στα 1857 ήταν ερείπια και τώρα «ουχ ευρισκεται ο τόπος», όπου, κάποτε, υψωνόταν. Επίσης οι ίδιες γραπτές μαρτυρίες μάς επιτρέπουν να γνωρίζουμε ότι αποφασίσθηκε η ανακομιδή των λειψάνων του Διάκου, αλλά η απόφαση δεν υλοποιήθηκε και η ανακομιδή δεν πραγματοποιήθηκε. Ίσως να βρίσκονται θαμμένα στο προαύλιο του Αγίου Νικολάου ή εκεί, όπου κάποτε βρισκόταν ο Ι. Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού. Παρά τις προσπάθειές του ο γράφων τις φτωχές τούτες γραμμές δεν βρήκε κάποια μαρτυρία για το θέμα της ταφής του Διάκου. Αν συνέβη κάτι στο διάστημα 1843-1849, δε γνωρίζομεν, διότι δεν σώζονται οι Αποφάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου των Λαμιέων της περιόδου εκείνης. Η δήλωσή μου ότι «οὐκ ἐᾷ με καθεύδειν» η περίπτωση της ταφής του Διάκου δεν θέλω να θεωρηθεί εγωϊστική. Μετά ταύτα, έως ότου η ιστορική έρευνα αποκαλύψει κάτι διαφορετικό, η επιστήμη της τοπικής Ιστορίας είναι υποχρεωμένη να δέχεται ότι το τίμιο σώμα του Διάκου δεν «πετάχτηκε» στο Σκατόρρευμμα, ούτε άρχισε να αποπνέει δυσοσμία επειδή παρέμενε άταφο, αλλά θάφτηκε με «μεγαλοπρέπειαν». Ταύτα δια την Ιστορίαν.

Η σύλληψη του Αθανασίου Διάκου.
Χρωμολιθογραφία Άγγ. Απέργης

______________________

1. Κορυφαίος όλων είναι ο πολυγραφώτατος ιστορικός συγγραφέας Τάκης Λάππας απ’ τη Λειβαδιά (1904-1985). Όρα σχετικά: Τάκη Λάππα «Θανάσης Διάκος». Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών, 2η έκδοση: Μ. Πεχλιβανίδης, Αθήνα, χ.χ.

2. Παναγιώτης Φάκλαρης: Όρα σχετικά: Παναγιώτη Φάκλαρη, του Πανεπιστημίου Θελασσονίκης: «Μια μαρτυρία για τον ενταφιασμό του Αθανασίου Διάκου», περ. «Φθιωτικά Χρονικά» 8 (1987), Λαμία, σελ. 85-88.

3. Το έγγραφο βρίσκεται, όπως μας πληροφορεί ο κ. Παναγιώτης Φάκλαρης στο Αρχείο Χειρογράφων και Ομοιοτύπων της Εθνικής Βιβλιοθήκης (αριθμ. 12.699). Είναι εκτενέστερο και δημοσιεύεται ολόκληρο σε άλλες σελίδες του περιοδικού τούτου, όπου και αναδημοσιεύται ολόκληρο το άρθρο του κ. Παν. Φάκλαρη, απ’ τα «Φ.Χ» του έτους 1987, σχετικά με τον ενταφιασμό του Αθανασίου Διάκου. Η αναδημοσίευση γίνεται για τους αναγνώστες των «Φθιωτικών Χρονικών» και για την ιστορική αλήθεια.

4. Λεπτομέρειες στο άρθρο του κ. Παναγιώτη Φάκλαρη, που αναδημοσιεύται πιο κάτω.

5. Δημήτριος Θ. Νάτσιος. «Τα νεκροταφεία της Λαμίας 1835-1857», Λαμία, 1985. β) Ο ίδιος: «Ο ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου Λαμίας, (Ιστορία, Αρχιτεκτονική, Εικογράφηση). Σειρά «Πηγές Αγιασμού και Πολιτισμού» αριθμ. 15, Λαμία, 2010. Εκδόσεις Ιεράς Μητροπόλεως Φθιώτιδος, γ) Βαρβάρα Δημ. Νάτσιου – Δημήτριος Θ. Νάτσιος: «Ο Μητροπολιτικός Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Λαμίας, (1851-2002) με σύντομη ιστορία όλων των Ι. Ναών της Λαμίας». Εκδόσεις της Ιεράς Μητροπόλεως Φθιώτιδος, Λαμία, 2003, σ.σ. 186. δ) Δημήτριος Θ. Νάτσιος: «Ιερός Ναός Παναγίας Δέσποινας Λαμίας (Ιστορία – Αρχιτεχτονική – Εικονογράφηση)». Σειρά «Πηγές Αγιασμού και Πολιτισμού», Λαμία.

6. Συμβολαιογραφικό Αρχείο Αλεξάνδρου Χατσίσκου, (Γ.Α.Κ. – Αρχεία Νομού Φθιώτιδος). Αριθμ. Συμβολαίου 8.036/2 Ιουλίου 1857, Λαμία, όπου, σημειώνονται τα εξής: «Ο Θεόδωρος Σερετόπουλος έχων υπό την κατοχήν και κυριότητά του εν περιβόλιον, εκτάσεως δύο ως έγγιστα στρεμμάτων, κείμεινον κατά την θέσιν περιβόλια της πόλεως Λαμίας, κάτωθι του ερειπίου εκκλησίας του Σωτήρος και συνορευόμενον  ανατολικώς με περιβόλιον του Θεοδώρου Αλεξοπούλου, δυτικώς με όμοιον του Νικολάου Κωστοπούλου, αρκτικώς με δρόμον και μεσηβρινώς με ρεύμα ‘‘Σκατόρρευμμα’’».

7. Δημήτριος Γ. Καλούσιος: «Ο Κώδικας της Μητροπόλεως Λαρίσης, 1647-1868», Λάρισσα, 2009, σελ. 124-128.

8. Αλεξάνδρα Θ. Κουλτούκη: «Η εξέλιξη της Μητροπόλεως Φθιώτιδας στη Νεώτερη εποχή», Αθήνα, 2000, σελ. 31.

9. Δημήτριος Θ. Νάτσιος: «Οι Δήμαρχοι της Λαμίας, 1836 – 1996», Λαμία 1996.

10. Από το 1836 το 1846 στη χώρα μας, ίσχυε το Διοικητικό και όχι το Νομαρχιακό σύστημα. Έτσι είχαμε Διοικητές, και όχι Νομάρχες.

11. Το «Πρακτικό», έχει καταχωρισθεί στην Αθηναϊκή εφημερίδα «ΕΚΡΙΠ» και διασώθηκε. Δυστυχώς οι Αποφάσεις και τα «Πρακτικά» του Δημοτικού Συμβουλίου των Λαμιέων της περιόδου εκείνης δεν σώζονται. Χειρόγραφες «Αποφάσεις» και «Πρακτικά» σώζονται από το 1849 και εξής. Η Λαμία είναι απ’ τις λίγες πόλεις της Ελλάδας που έχουν τόσο παλιές «Αποφάσεις» των Δημ. Συμβουλίων της. Όλα φυλάσσονται στο «Ιστορικόν Αρχείον Λαμίας). Έχω άμεση αντίληψη, γιατί τα μετέφερα με τα χεράκια μου απ’ το παλιό Δημαρχείο (οδ. Σκληβανιώτου 8) στο «Ιστορικό Αρχείο Λαμίας», το καλοκαίρι του 1992. Είναι δεκάδες ογκώδεις τόμοι και καλύπτουν χρονική περίοδο πάνω από 150 χρόνια!

12. Λάππας Τάκης: «Θανάσης Διάκος», (σημ. 1η), σελ. 106.

13. Λάππας Τάκης: ό.α. σελ. 127. Ο Τάκης Λάππας πήρε απ’ την πληφορορία απ’ την Αθηναϊκή εφημερίδα: «Αυγή», 27 Δεκεμβρίου 1867.