Γιώργος Σεφέρης: Με τ’ αρχαία μνημεία και τη σύγχρονη θλίψη

Φωνή εντελώς προσωπική και ανεπανάληπτη

Με τον τίτλο «Ποιήματα Ι» ο Σεφέρης έδωσε το 1940 μια πρώτη συναγωγή τών ως τότε δημοσιευμένων συλλογών του· το 1950, με τον τίτλο «Ποιήματα 1924-1946», έκαμε μια δεύτερη συναγωγή, στην οποίαν, από το 1961, ενσωμάτωσε και τα ποιήματα για την Κύπρο. Είναι, μπορούμε να πούμε, το Corpus της ποίησής του, που αντιπροσωπεύει τριάντα χρόνια εντατικής και υπεύθυνης ποιητικής καλλιέργειας (από το Fog —ο τίτλος αγγλικά— της «Στροφής», χρονολογημένο Λονδίνο, Χριστούγεννα 1924, ως τον Νοέμβρη του 1953, χρονολογία της «Σαλαμίνας της Κύπρος» στην τελευταία συλλογή). Δεν είναι ασφαλώς τα μόνα που έγραψε (τυχαία δημοσιεύτηκε πρόσφατα μια νεανική του «μπαλάντα» στο ύφος του Villon και στη γλώσσα του «Ερωτόκριτου»), αλλά ο Σεφέρης είναι ποιητής όχι μόνο εξαιρετικά λιγόλογος, αλλά και εξαιρετικά φειδωλός στην παρουσία του στο κοινό (παράδειγμα αντίστοιχο με τον Καβάφη και αντίθετο από του Παλαμά και του Σικελιανού). Ύστερα από το 1955, μόνο τελευταία παρουσίασε κάτι από την πρόσφατη ποιητική του παραγωγή, τα «Τρία κρυφά ποιήματα» (1966), που συνεχίζουν μάλλον την πιο εσωτερική γραμμή της «Κίχλης» και μας ξαναδίνουν τη γνώριμη φωνή του, περισσότερο τώρα, αυστηρή και ερμητική.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 1.3.1970, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το σύνολο αυτό μας δίνει την ολοκληρωμένη του ποιητική φυσιογνωμία — από τις βαθύτερες όχι μόνο μέσα στη νέα ελληνική, αλλά και μέσα στην όλη σύγχρονη ποίηση. Στα βασικά καθοριστικά συστατικά της η φυσιογνωμία αυτή είναι κυριώτατα ελληνική, ριζωμένη στο χώμα της Ελλάδας που τον γέννησε. Και η Ελλάδα του Σεφέρη δεν έχει τη φανταχτερή λαμπρότητα μιας θεώρησης εξωτερικής, αλλά μια συνείδηση, γεμάτη βάρος και ευθύνη, ιδιαίτερη στο χρόνο, στον τόπο και στο ανθρώπινο στοιχείο, «με τ’ αρχαία μνημεία και τη σύγχρονη θλίψη». Ιδωμένα με τη ματιά αυτή ο Σεφέρης δίνει καινούργιο νόημα, ποιητικό και συμβολικό, στις Μυκήνες ή τη Σαλαμίνα της Κύπρος, στον Οδυσσέα ή τον Ορέστη — βαθαίνοντας, ακριβώς με την ελληνική του αίσθηση, πανάρχαια σύμβολα, που είναι και σύμβολα του κοινού Ευρωπαίου και σύγχρονου ανθρώπου, και παραθέτοντας, με την ευχέρεια που του δίνει η ελληνική του ιθαγένεια, ακόμα και αυτούσια παραθέματα από τους κλασικούς στους στίχους του. Κι’ αυτό χωρίς ίχνος «κλασικισμού»· αντίθετα, η γλώσσα του Σεφέρη, δημοτική πέρα ως πέρα, κατασταλάζει θαρρείς μέσα της όλο το δούλεμα που πήρε η ελληνική γλώσσα στη μακρόχρονη ιστορία της, από τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή ως την κοινή των Ευαγγελίων, και από το δημοτικό τραγούδι και τον «Ερωτόκριτο» ως τον Σολωμό και τον Καβάφη. Οι μνήμες αυτές δεν αλλοιώνουν, κάνουν ίσια-ίσια πιο χαρακτηριστική τη δική του, εντελώς προσωπική και ανεπανάληπτη φωνή, που βρίσκει από την άλλη μεριά τον φυσικό της παράλληλο στη σύγχρονη κοινή ποιητική γλώσσα.

Όλ’ αυτά δεν σημαίνουν όμως βέβαια πως ο Σεφέρης είναι ζηλόφθονα «ελληνικός» και μόνο. Στα πρώτα του ποιήματα φανερή είναι η επίδραση της Poésie pure των Γάλλων συγχρόνων του· από το «Μυθιστόρημα» γίνεται αισθητή η παρουσία του Eliot και του Pound (αν και όχι στο βαθμό που θεώρησαν μερικοί κριτικοί). Αλλά οι «επιδράσεις» είναι το λιγώτερο που παίζει ρόλο στον Σεφέρη. Ιδιαίτερη σημασία έχει πως ο ποιητής αυτός, που έχει περάσει μέσα του τόση Ελλάδα, βρίσκεται σύρριζα στα προβλήματα του καιρού του, στις αγωνίες του σύγχρονου —στην ολότητά του— ανθρώπου. Μπορεί το ποίημα να ξεκινά από τον βασιλιά της Ασίνης ή την Ελένη, η συμβολική του πηγαίνει σε βάθος, σε επάλληλα στρώματα, που μας αποκαλύπτουν τον «ψυχαμοιβό» πόλεμο και τους «φίλους του άλλου πολέμου», και που το κέντρο τους τείνει πάντα στον άνθρωπο, και «μας προσφέρουν αποκαλύψεις που κρατούν το βάρος καθολικών αληθειών και μας βοηθούν έτσι να μας αποκαλυφθή το βαθύτερο νόημα του καιρού μας» (E. Keeley – Ph. Sherrard).

Ο Σεφέρης δεν είναι εύκολος ποιητής (και ποιος ποιητής είναι;)· και η απήχηση που βρήκε ήρθε σιγά-σιγά και δύσκολα. Ωστόσο δεν είναι σκοτεινός. Η γλώσσα που μιλά, αυτή είναι δύσκολη, στη γλώσσα όμως αυτή η φωνή του είναι ευκρινής και απερίφραστη· έχεις την εντύπωση πως πετυχαίνει την καίρια έκφραση, που δεν μπορεί να ειπωθή αλλιώς. Αυτό είναι ίσως το πιο αξιαγάπητο στην ποίησή του, η απλότητα που φτάνει στη θερμότητα μιας εξομολόγησης· και η σταθερότητα, τόσο αντίθετη με την εκφραστική διάλυση της προηγούμενης γενιάς — μια σταθερότητα που μας επιτρέπει να τον ονομάσουμε «κλασικόν». Ας προσθέσουμε κι’ ένα άλλο χαρακτηριστικό. Η ποίηση του Σεφέρη δεν είναι βέβαια χαρούμενη· είναι απαισιόδοξη και μελαγχολική. Έχει τη θλίψη του ανθρώπου που συλλογίζεται πολύ πάνω στ’ ανθρώπινα, κι’ ακόμα του Έλληνα με το κατακάθι της πίκρας από τη σκλαβιά και τις εθνικές περιπέτειες (τον «καημό της Ρωμιοσύνης», όπως τον είπαν). Ωστόσο η διάθεση αυτή δεν οδηγεί στην άρνηση ή στην καταστροφή. Από την άλλη πλευρά του σκοταδιού είναι το φως, μαύρο αλλά και αγγελικό, «από το μέρος του ήλιου» στο κάστρο της Ασίνης θ’ ανεβή στο τέλος «ασπιδοφόρος ο ήλιος πολεμώντας». Κάτω από την άρνηση υπάρχει μια πίστη που προστατεύει από την απελπισία, και μια στιβαρή αίσθηση των πραγμάτων που προστατεύει από τη διάλυση και τον μηδενισμό.

*Κείμενο του Λίνου Πολίτη, που έφερε τον τίτλο «Ριζωμένος στη γη της Ελλάδας» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 1η Μαρτίου 1970, στο πλαίσιο αφιερώματος της εφημερίδας στα εβδομήντα χρόνια του Γιώργου Σεφέρη.

Ο Λίνος Πολίτης

Ο Λίνος Πολίτης (1906-1982) ήταν διαπρεπής νεοελληνιστής, πανεπιστημιακός καθηγητής και ακαδημαϊκός.

Ο Γιώργος Σεφέρης (φιλολογικό ψευδώνυμο του Γεωργίου Σεφεριάδη) γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 13 Μαρτίου (29 Φεβρουαρίου με το παλαιό ημερολόγιο) 1900 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 20 Σεπτεμβρίου 1971.

Η βράβευση του Σεφέρη με το Νομπέλ Λογοτεχνίας στις 10 Δεκεμβρίου 1963 ανέδειξε σε οικουμενικό επίπεδο τον πνευματικό βίο και τη λογοτεχνική παραγωγή της νεότερης Ελλάδας, που παρέμενε έως τότε στο ημίφως, στη σκιά της λαμπρής και απανταχού προβεβλημένης αρχαιοελληνικής κληρονομιάς.

Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από το τεύχος του «Ταχυδρόμου» που είχε κυκλοφορήσει στις 14 Δεκεμβρίου 1963.

ΠΗΓΗ ΙΝ.GR