Μουσειο…λόγος «Πολιτιστική καταστροφή»

Γράφει η Ηλιάνα Ζιώγα,

Μουσειολόγος - Σύμβουλος Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Τα τελευταία χρόνια, η πολιτιστική κληρονομιά γίνεται όλο και περισσότερο στόχος συστηματικών και σκόπιμων επιθέσεων σε πολυάριθμες συγκρούσεις μεταξύ των κρατών σε όλο τον κόσμο.

Ο πολιτισμός είναι ιδιαίτερα ευάλωτος σε ζημιές, λεηλασίες και καταστροφές, οι οποίες συχνά συνδυάζονται με τη δίωξη ατόμων, την παραβίαση των πολιτιστικών τους δικαιωμάτων και την άρνηση της ταυτότητάς τους με γνώμονα την πολιτιστική, εθνική ή θρησκευτική τους καταγωγή.

Λόγω της ισχυρής σύνδεσης μεταξύ του πολιτισμού και των ταυτοτήτων των λαών, η σκόπιμη καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς και η παραβίαση πολιτιστικών δικαιωμάτων είναι παράγοντες, που επιβαρύνονται στις ένοπλες συγκρούσεις και αποτελούν σημαντικά εμπόδια στο διάλογο, την ειρήνη και τη συμφιλίωση.

Σε χώρες όπως το Ιράκ, το Μάλι και τη Συρία, οι εξτρεμιστικές ομάδες εφαρμόζουν μια σκόπιμη στρατηγική με στόχο την εξάλειψη της πολιτιστικής πολυμορφίας. Αυτό περιλαμβάνει τη δίωξη λαών και ομάδων με βάση την πολιτιστική και θρησκευτική τους ταυτότητα, συμπεριλαμβανομένης της σκόπιμης στόχευσης των υλικών πολιτιστικών αναφορών τους - όπως ιερά, μνημεία, τοποθεσίες, μουσεία και τα τεχνουργήματά τους, βιβλιοθήκες και αρχεία, αλλά και σχολεία καθώς και μέρη της γνώσης- ακόμη και των δασκάλων, των διανοουμένων και των θρησκευτικών ηγετών. Περιλαμβάνει επίσης την αποτροπή των ανθρώπων από την άσκηση της άυλης πολιτιστικής τους κληρονομιάς, συμπεριλαμβανομένων των θρησκευτικών τελετουργιών, και από την άσκηση των πολιτιστικών τους δικαιωμάτων. Σύμφωνα με την UNESCO μια τέτοια στρατηγική χαρακτηρίστηκε «πολιτιστική κάθαρση».

Τις τελευταίες μέρες γινόμαστε θεατές σε μια μεγάλη «πολιτιστική καταστροφή». Οι δυνάμεις της Ρωσίας πολιορκούν τις πόλεις της Ουκρανίας, αλλά το πνεύμα και η αποφασιστικότητα του λαού της Ουκρανίας έχουν τραβήξει την προσοχή και το θαυμασμό του κόσμου. Παρά το γεγονός ότι η Ουκρανία σήμερα είναι στο επίκεντρο λόγω του πολέμου, δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να λησμονηθεί ο πολιτισμός και η ιστορία αυτού του έθνους, που σε πολλούς δεν είναι γνωστά. Δεν είναι τυχαίο ότι την παραμονή της εισβολής ο πρόεδρος της Ρωσίας Πούτιν στην ομιλία του ισχυρίστηκε ότι η Ουκρανία, η δεύτερη μεγαλύτερη χώρα στην Ευρώπη, ήταν «ιστορικά ρωσική γη» που τώρα ελέγχεται από τη Δύση.

Γνωρίζοντας ότι η ομιλία του θα είχε τη μέγιστη απήχηση του κοινού, ο Πούτιν επιχείρησε να «ξαναγράψει» την ιστορία της Ουκρανίας, επικαλούμενος και το θρησκευτικό ζήτημα, λέγοντας: «Θέλω να δηλώσω ξανά ότι η Ουκρανία δεν είναι απλώς μία γειτονική χώρα. Θα αρχίσω λέγοντας ότι η σύγχρονη Ουκρανία δημιουργήθηκε εξ ’ολοκλήρου από τη Ρωσία. Από τους Μπολσεβίκους, την Κομμουνιστική Ρωσία για να είμαι ακριβής». Στην πραγματικότητα, οι ιστορικοί έχουν επισημάνει την πλούσια ιστορία της Ουκρανίας που είναι τόσο αλληλένδετη, όσο και ξεχωριστή.

Στην Ουκρανία, πολλά πολιτιστικά μνημεία έχουν βομβαρδιστεί και έχουν υποστεί ζημιές. Μεταξύ αυτών το μουσείο στην πόλη Ivankiv, βορειοδυτικά του Κιέβου, το οποίο φιλοξενούσε έργα Ουκρανών καλλιτεχνών. Επίσης, οι ρωσικές δυνάμεις βομβάρδισαν τον καθεδρικό ναό της Κοίμησης στο Χάρκοβο και μια ξυλόστεγη εκκλησία του 19ου αιώνα στο χωριό Viazivka και πολλά άλλα σημαντικά μνημεία. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι επαγγελματίες του πολιτισμού, οι οποίοι προσπαθούν να περισώσουν με κάθε τρόπο, τις αρχαιότητες, τα μνημεία, τους πολιτιστικούς οργανισμούς, την πολιτιστική κληρονομιά εν γένει.

Η επικεφαλής του γραφείου προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς του δημοτικού συμβουλίου της πόλης Λβιβ κα Onyschenko και η ομάδα της καταβάλλουν προσπάθειες ώστε να προστατέψουν όσα περισσότερα μπορούν. Η ίδια δήλωσε μάλιστα μεταξύ άλλων ότι «Αν χάσουμε τον πολιτισμό μας, χάνουμε την ταυτότητά μας» και συμπληρώνει ότι η Λβιβ αποτελεί παγκόσμιο μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς «Η Λβιβ ήταν πάντα πολυπολιτισμική. Την έχτισαν Πολωνοί, Γερμανοί, Εβραίοι, Αρμένιοι και Ούγγροι. Είναι στη λίστα της Unesco».

Eπίσης, η διευθύντρια του μουσείου της Λβιβ, Olha Honchar σε συνέντευξή της δήλωσε ότι «Προσπάθησαν να τα κάνουν όλα ίδια. Είχαν ένα είδος μνημείου και ένα είδος καλλιτεχνικού στυλ με σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Η Μόσχα θέλει να εξαλείψει την ουκρανική κουλτούρα. Είναι αυτό που καθορίζει εμάς και την ταυτότητά μας. Είναι μια ανάμνηση αυτού που είμαστε».

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν ότι η καταστροφή των πολιτιστικών θησαυρών διαγράφει την ταυτότητα του κράτους και  παράλληλα οδηγεί στη «διαγραφή» της Ουκρανίας ως ανεξάρτητου κυρίαρχου κράτους. Πολλοί όμως είναι εκείνοι που συσπειρώθηκαν και κατάφεραν να κρύψουν αρκετούς από τους θησαυρούς της πόλης Λβιβ. Μεταξύ αυτών ένα πολύτιμο ξυλόγλυπτο του 14ου αιώνα από την αρμένικη εκκλησία της Λβιβ, που απεικονίζει τον Ιησού, την Παναγία και τη Μαρία τη Μαγδαληνή μεταφέρθηκε σε ένα καταφύγιο.

Από την πλευρά της η UNESCO και τα διάφορα αρμόδια όργανα του ΟΗΕ υπογραμμίζουν το ρόλο της καταστροφής της πολιτιστικής κληρονομιάς ως απειλή για τα πολιτιστικά δικαιώματα, ως «εργαλείο» για τη χρηματοδότηση της τρομοκρατίας και ως επιτακτική ανάγκη για την ειρήνη και την ασφάλεια, καθώς και τη χάραξη μιας νέας διεθνούς ατζέντας για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης.

Από το 2015 έχουν ληφθεί μια σειρά από ψηφίσματα για την υιοθέτηση της Στρατηγικής, για την Ενίσχυση και την Προστασία του Πολιτισμού σε περίπτωση Ένοπλων Συγκρούσεων από πολλά ενδιαφερόμενα μέρη, συμπεριλαμβανομένων κρατών μελών, Διακυβερνητικών Οργανώσεων, Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, Ακαδημαϊκών Ιδρυμάτων και πολλών άλλων που έχουν ασχοληθεί με την καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό την κρίσιμη αυτή στιγμή να λειτουργήσουμε συλλογικά και να προστατεύσουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά, που μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο για μια ανθεκτική και ειρηνική κοινωνία, αλλά και ως παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές.