Η ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΗΣ - «Μηδὲ δίκην δικάσῃς, πρὶν ἀμφοῖν μῦθον ἀκούσης»

Χρήστος Δελημπούρας

πρ. Σχολικός Σύμβουλος - Προϊστάμενος Π.Ε.

Δικαιοσύνη είναι η σταθερή και συνεχής θέληση να αποδίδουμε στον καθένα ό,τι του ανήκει. «Τό ἀπονέμειν ἑκάστω τό προγῆκον» (Ουλπιανός). Η δικαιοσύνη ανήκει στις ηθικές αρετές του ανθρώπου και αποτελεί βασική προϋπόθεση για την αρμονική συμβίωση και ευδαιμονία του ανθρώπου. Θεωρείται το θεμέλιο της αληθινής ελευθερίας, γιατί, χωρίς τον καταναγκασμό της πολιτείας, εκφράζει τη συνειδητή συμμόρφωσή του στο γραπτό δίκαιο και στον άγραφο ηθικό νόμο.

«Ἐν δέ δικαιοσύνη συλλήβδην πᾶσ' ἀρετή ἐστί» (Θέογνις)

Η δικαιοσύνη είναι έμφυτο αίσθημα στον άνθρωπο. Στην «Αντιγόνη του Σοφοκλή» διαβάζουμε: «Οὐ γάρ τι νῦν γε κἀχθές, ἀλλ᾽ ἀείποτε ζῇ ταῦτα, κοὐδεὶς οἶδεν ἐξ ὅτου ᾽φάνη». Επίσης: «Οὒτοι συνέχθειν,ἀλλά συμφιλεῖν ἔφυν».

Ο Σωκράτης παρατήρησε πως δεν είναι δυνατό να γίνει κανείς τέλειος πολίτης χωρίς τη δικαιοσύνη. «Οὐχ οἷον τε ἂνευ δικαιοσύνης ἀγαθόν πολίτην γενέσθαι» (Ξενοφ. Αομν. Δ. ΙΙ).

Ο Πλάτωνας (5^ος και 4^ος αιώνας π.Χ.) στο έργο του Μενέξενος (246α - 247e) αναφέρει: «Πᾶσα τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται». Κάθε επιστήμη, όταν χωρίζεται από τη δικαιοσύνη και την υπόλοιπη αρετή, γίνεται πανουργία και όχι σοφία.

Κατά τον Αριστοτέλη, όταν ο άνθρωπος αποσκοπεί από τη δικαιοσύνη και το νόμο, γίνεται το χειρότερο απ’ όλα τα ζώα, ενώ η δικαιοσύνη είναι η «τάξις πολιτικῆς κοινωνίας» (Αριστ. Πολιτικά Α1.253 α32). Επίσης, κατά τον Αριστοτέλη, η δικαιοσύνη είναι η μόνη από τις αρετές που χρειάζεται, όχι μόνο σ’ εκείνον που τη σέβεται αλλά και εξυπηρετεί τα συμφέροντα όλων των άλλων μελών της κοινωνίας (Αριστ. Ηθικ. Νικομ. VI 129β, 32). Η δικαιοσύνη αντίκειται στον εγωισμό, την απληστία, την αυθαιρεσία, την τάση για επικράτηση.

«Ἡ ἂγαν δικαιοσύνη ἂγιν ἀδικία ἐστί»

Η δικαιοσύνη πρέπει να συνοδεύεται από πνεύμα επιείκειας. Κατά την απονομή της δικαιοσύνης επιβάλλεται να εξετάσουμε όλους τους παράγοντες, που οδήγησαν το άτομο στην αδικία. Αυτό αποτελεί ανθρωπιστικό αίτημα και χριστιανική επιταγή. Ο Ιησούς Χριστός στην Επί του Όρους Ομιλία δίδασκε και έλεγε: «μακάριοι οἱ πεινῶντες καὶ διψῶντες τὴν δικαιοσύνην, ὅτι αὐτοὶ χορτασθήσονται». Μακάριοι είναι εκείνοι, που πεινούν και διψούν τη δικαιοσύνη, διότι αυτοί θα χορτάσουν. Ακόμη: «μακάριοι οἱ δεδιωγμένοι ἕνεκεν δικαιοσύνης, ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν». Μακάριοι είναι εκείνοι, που καταδιώκονται χάριν της δικαιοσύνης, διότι η βασιλεία των ουρανών είναι δική τους. Και ο Απόστολος των Εθνών, Παύλος, δίδασκε: «Δικαιοσύνην μάθετε, οἱ ἐνοικοῦντες ἐπὶ τῆς γῆς». Δικαιοσύνη μάθετε όσοι κατοικείτε στη γη. Η δικαιοσύνη με το ευρύτερο νόημά της γίνεται ουσιαστικά ταυτόσημη με την ηθική, ενώ με το στενότερο, συνδέεται αναπόσπαστα με μια συγκεκριμένη λειτουργικότητα που κανονίζει τις σχέσεις κράτους-πολίτη και τις διαπροσωπικές σχέσεις.

Πηγή της δικαιοσύνης είναι το δίκαιο. Η ανθρώπινη βούληση είναι το υποκείμενο που ενεργεί. Η έδρα της, λοιπόν, βρίσκεται στην καρδιά του ανθρώπου, ενώ με το νόμο επεκτείνεται και σταθεροποιείται. Επομένως, η γνήσια μορφή της δικαιοσύνης δεν έχει τοπική ή χρονική σημασία και ισχύ, αλλά βρίσκεται πάνω απ’ αυτά, γιατί απορρέει από το φυσικό δίκαιο, ενώ το θετικό δίκαιο που έχει δημιουργηθεί από τους πολίτες κι έχει τη μορφή του νόμου αποσκοπεί στην υλοποίηση της πρώτης. Επομένως, η δικαιοσύνη μπορεί να διακριθεί σε Φυσική, Ηθική και Νομική.

Η δικαιοσύνη δεν πρέπει να απονέμεται από το φόβο της τιμωρίας, γιατί τότε έχουμε νομοταγείς πολίτες, όχι, όμως, και ενάρετους και δίκαιους πολίτες. Ο δίκαιος άνθρωπος είναι ευτυχισμένος, γαλήνιος, ενώ ο άδικος είναι άθλιος. Οι δίκαιοι είναι και σοφότεροι και ικανότεροι και δυνατότεροι σ’ αυτά που κάνουν, ενώ οι άδικοι δεν έχουν τη δύναμη να συνεργασθούν σε τίποτα. Οι κακοί και άδικοι είναι αδύνατοι στο να πετύχουν τελικά κάτι σωστό, κι αν ακόμη η κοινωνία στην οποία ζουν είναι σωστή. Η αμοιβή των δίκαιων είναι η αναγνώριση και η εκτίμηση των πράξεων τους από τους συνανθρώπους τους, ενώ των αδίκων είναι η περιφρόνησή τους.  

Ο Πλάτωνας θεωρεί δικαιοσύνη τον αρμονικό συνδυασμό των τριών ψυχικών δυνάμεων του ανθρώπου, της γνώσης, της δύναμης και της επιθυμίας. Δικαιοσύνη δε σημαίνει να ευεργετείς τους φίλους και να βλάπτεις τους εχθρούς. Δικαιοσύνη σημαίνει τη βοήθεια ακόμα και προς τους εχθρούς, για να γίνουν καλοί κι είναι το σπουδαιότερο απ’ όλα τα αποκτήματα του ανθρώπου. Η δικαιοσύνη συμβάλλει στην τελειότητα μιας Πολιτείας, επειδή είναι ισάξια προς τα άλλα τρία στοιχεία της ψυχής, τη σοφία, τη σύνεση και την ανδρεία που τελειοποιούν την ψυχή. Η ουράνια δικαιοσύνη είναι για τον Πλάτωνα βεβαιότητα.

Είναι δύσκολο ο άνθρωπος να εγγίσει την ηθική τελειότητα, την απόλυτη δικαιοσύνη. Για να συμβεί αυτό πρέπει να υποτάξει πέρα για πέρα τον εαυτό του. Ο δίκαιος εξεγείρεται σε όλες τις περιστάσεις. Όταν ο ίδιος αδικείται, αλλά και όταν βλέπει να προσβάλλεται η δικαιοσύνη στο πρόσωπο των συνανθρώπων του.

Η δικαιοσύνη, ως λειτουργία της Πολιτείας, έχει σκοπό την ανόρθωση του προσβεβλημένου δικαίου, τον κολασμό των αδικημάτων, τον ειρηνικό διακανονισμό των διαφορών. Ο δικαστής είναι λειτουργός και οφείλει να δικάζει ανεξάρτητα από δύναμη, θέση, πλούτο κτλ. Στην κοινωνία συνυπάρχουν ο ηθικός και ο ανθρώπινος νόμος. Όταν ο άνθρωπος συμμορφώνεται τυπικά με τις διατάξεις των νόμων της Πολιτείας, επειδή φοβάται την τιμωρία ή από συμφέρον, αδυναμίες, δειλία, δεν είναι δίκαιος αλλά νομοταγής.

Η αληθινή δικαιοσύνη δεν είναι απόρροια εξωτερικής επιβολής, αλλά αυτοπροαίρετη υπακοή στις αιώνιες αρχές, που «ἀείποτε ζῆ κοὐδεὶς οἶδεν ἐξ ὅτου ᾽φάνη». Είναι δυσχερέστατο έργο η διαμόρφωση τέλειας και δίκαιης προσωπικότητας. Η τελειότητα είναι ακατόρθωτη. Οι αδυναμίες, τα πάθη, τα ένστικτα αποπροσανατολίζουν τον άνθρωπο. Αυτός, βέβαια, διαθέτει νου και ελεύθερη βούληση. Μπορεί με τη μόρφωση και με τη συνεχή προσπάθεια να παραμερίσει πολλά εμπόδια και να προσεγγίσει στην κορυφή της δικαιοσύνης. Η δικαιοσύνη οφείλει να ομιλεί με τις αποφάσεις των οργάνων της. Ας την αφήσουμε απερίσπαστη να πράξει το ιερό καθήκον της! Όταν βασιλεύει η δικαιοσύνη τα όπλα αχρηστεύονται!