«Η Οθωμανική κατάκτηση του Πόντου»

Γράφει η Ευαγγελία Δημοπούλου,

Ιστορικός - Αρχαιολόγος

Έπειτα την άλωση της Πόλης το 1453 και της Τραπεζούντας το 1461, ο  ποντιακός ελληνισμός ακολουθεί τη μοίρα των υπόλοιπων υπόδουλων Ελλήνων, αφού ξεκινά μια μακρά περίοδος, αυτή της οθωμανικής κυριαρχίας.

Το παλάτι των αυτοκρατόρων του Πόντου, Κομνηνών μετατράπηκε σε στρατώνα γενιτσάρων, όπου οκτακόσιοι νέοι έγιναν γενίτσαροι, ενώ ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της ευρύτερης περιοχής μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Επίσης, η μητρόπολη των Κομνηνών, η Παναγία η Χρυσοκέφαλος, έγινε τζαμί, ενώ πολλοί Έλληνες των πλούσιων παραλιακών πόλεων και των χωριών προτίμησαν να εγκαταλείψουν την περιοχή του Πόντου και πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς. Άλλοι μετοίκησαν στα παράλια της μεσημβρινής και της νότιας Ρωσίας, άλλοι στις παραδουνάβιες περιοχές και άλλοι στις δύσβατες ορεινές περιοχές του εσωτερικού Πόντου, κτίζοντας καινούρια ελληνικά χωριά και πόλεις, οι οποίες εξελίχτηκαν σε πολιτισμικά κέντρα και έγιναν καταφύγιο για όσους Έλληνες καταδιώκονταν.

Η μαζική αυτή μετακίνηση του ποντιακού ελληνισμού που έγινε μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας, το 1461 μπορεί να μετέβαλε  την πληθυσμιακή, κοινωνική και οικονομική δομή της ελληνικής κοινωνίας, αλλά δεν μπόρεσε να εξαλείψει το ελληνικό στοιχείο από την περιοχή. Οι Έλληνες έχοντας ως «όπλα» τη θρησκεία, τη γλώσσα και τη μακραίωνη ελληνική πολιτιστική παράδοση αντιστάθηκαν πεισματικά στην οθωμανική βία και βαρβαρότητα. Έτσι οι Πόντιοι της Διασποράς, παρά τις δυσμενείς συνθήκες της μετοικεσίας τους, ανέδειξαν σημαντικές προσωπικότητες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την οικογένεια Υψηλάντη.

Η περίοδος της οθωμανικής κυριαρχίας υπήρξε, πράγματι, για τους Έλληνες του Πόντου ιδιαίτερα οδυνηρή. Οι ασφυκτικές πιέσεις των κατακτητών ανάγκασαν πολλούς να αλλαξοπιστήσουν, για να διασώσουν τη ζωή, την τιμή και την περιουσία τους και τις οικογένειές τους. Οι πιέσεις αυτές δημιούργησαν το φαινόμενο των Κρυπτοχριστιανών, αφού στη μακραίωνη περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, πολλοί χριστιανοί αντιστάθηκαν με αυτήν την πρακτική στον βίαιο εξισλαμισμό που τους επεβλήθει.

Επίσης, στα χαλεπά αυτά χρόνια που πέρασε ο ποντιακός ελληνισμός υπήρξαν αρκετοί που δεν υποχώρησαν στις πιέσεις, αψήφησαν τους κινδύνους και πλήρωσαν με το θάνατο τους αυτή τη στάση τους. Πρόκειται για τους Νεομάρτυρες, που εκτελέστηκαν ατιμωτικά, γιατί αρνήθηκαν να αλλαξοπιστήσουν, καθώς και για τους ξακουστούς κλέφτες και τους αντάρτες του Πόντου, που κατέφυγαν στις δυσπρόσιτες βουνοκορφές (Σάντα, Ματσούκα, Νικόπολη κ.α.) και ανέπτυξαν με μεγάλη επιτυχία ένοπλη δράση εναντίον της οθωμανικής διοίκησης.

Τους πρώτους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας δεν εκδιώχθηκαν μόνο οι Έλληνες του Πόντου αλλά κινδύνευσε πολλές φορές σοβαρά και ο πολιτισμός τους. Έτσι, το 1764 η Κερασούντα, εξαιτίας του εμφυλίου πολέμου των τοπικών διοικητών, καταστράφηκε ολοσχερώς. Την ίδια τύχη είχε και η κωμόπολη Κόραλλα το 1811, ενώ η Τραπεζούντα συρρικνωνόταν συνεχώς από την πείνα και την εξαθλίωση. Οι σκληρές συνθήκες της ζωής, υπό το καθεστώς της οθωμανικής διοίκησης, ανάγκαζαν τις περισσότερες ελληνικές οικογένειες να μετακινούνται προς τα βουνά του Πόντου.

Βέβαια, η κοινωνική ισοπέδωση που επέφεραν οι Οθωμανοί στο ελληνικό στοιχείο των κατακτημένων περιοχών είχαν ως άμεση απόρροια την εξάντληση των υλικών πόρων.  Έτσι, αρχίζει η διαφοροποίηση της οθωμανικής διοίκησης, με τη λήψη ευνοϊκότερων μέτρων, οδηγώντας σταδιακά στην οικονομική και κοινωνική αναδίπλωση του ποντιακού ελληνισμού.

Τα σκληρά μέτρα που είχαν λάβει εξάντλησαν το χριστιανικό στοιχείο, δημιουργώντας έλλειψη  εργατικού δυναμικού και διοικητική αποδιοργάνωση αναγκάζοντας  τους κατακτητές να ανεχθούν τους ελληνοχριστιανούς που απέμειναν στην ύπαιθρο και τις μικρές πόλεις. Έτσι, κοντά στους τεχνίτες και τους άλλους εκπροσώπους των παραγωγικών τάξεων βρήκαν καταφύγιο και οι συγγενείς και οι συγχωριανοί τους.

Από τις αρχές του 17ου αιώνα, λοιπόν, ο ελληνισμός του Πόντου άρχισε να επανακάμπτει δυναμικά στις προαιώνιες εστίες του καλλιεργώντας το πνεύμα και τις ικανότητές του. Τη θέση των Ελλήνων ενίσχυσαν τα μοναστήρια αλλά και τα μεταλλεία του Πόντου, που ήταν γνωστά από την πρώιμη βυζαντινή εποχή. Η συστηματική εκμετάλλευση των μεταλλείων είχε αρχίσει στις αρχές του 16ου αιώνα.

Οι Έλληνες μεταλλωρύχοι είχαν αποκτήσει μια σχεδόν μονοπωλιακή θέση σε όλους τους τομείς των ορυχείων. Γι’ αυτόν τον λόγο έγιναν αναντικατάστατοι στην αυτοκρατορία και η Πύλη αναγνώρισε αμέσως τη σημασία που είχαν τα ορυχεία αργύρου, μολύβδου και χρυσού στην ποντιακή ενδοχώρα.

Οι σουλτάνοι, που χρειάζονταν χρήματα για τη συνέχιση των κατακτητικών τους πολέμων, έθεσαν όλα τα ορυχεία και μεταλλουργεία υπό την εποπτεία τους. Πρώτος ο Μουράτ Α’ (1574-1595) κρατικοποίησε τις στοές και τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας, εξασθενίζοντας έτσι οικονομικά και πολιτικά τη δύναμη των τοπικών διοικητών, που η αλαζονεία και η απληστία τους απέβαινε εις βάρος της ζωής, της προσωπικής ελευθερίας και της περιουσίας των Ελλήνων.

Τα προνόμια που δόθηκαν στους μεταλλωρύχους οδήγησαν πολλούς χριστιανούς στις ποντιακές κοινότητες των ορυχείων, ενώ ανάλογα προνόμια είχαν επίσης όσοι δούλευαν στα ναυπηγεία.

Έτσι, οι Έλληνες του Πόντου κατάφεραν όχι μόνο να επιβιώσουν σε ακραίες συνθήκες, αλλά δημιούργησαν εύρωστες κοινότητες με μεγάλα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά επιτεύγματα, τα οποία σταμάτησαν βιαίως με την αναγκαστική εκρίζωσή τους από τους Τούρκους στις αρχές του 20ου αιώνα.

Βιβλιογραφία
Ευαγγελίδης Γρ., Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντας, εισαγωγή-σχόλια Κ. Φωτιάδη, Θεσσαλονίκη 1994.
Λιουδάκη - Κυπραίου Χ., Μεταλλεία της Μικρασίας και του Πόντου, Αθήνα 1982.
Μερλιέ Μ., Ο τελευταίος ελληνισμός της Μικρός Ασίας, Αθήνα 1974.
Παρανίκας Ματθ., Σχεδίασμα περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων (1453-1821), Κωνσταντινούπολη 1867.
Σαμουηλίδης Χρ., Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, Αθήνα 1986, Θεσσαλονίκη 1992.
Φωτιάδης Κ., «Οι Διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου». Πόντιοι - Δικαίωμα στη μνήμη, γ’ έκδ., Θεσσαλονίκη 1991.

Φωτογραφία άρθρου: Μεταβυζαντινή μικρογραφία που εικονίζει τη βίαιη μετοικεσία των Ελλήνων του Πόντου την περίοδο της οθωμανοκρατίας