Μουσειο…λόγος: «Από γενιά σε γενιά»

Γράφει η Ηλιάνα Ζιώγα,

Μουσειολόγος - Σύμβουλος Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Ένας πολύ σημαντικός τομέας της πολιτισμικής μας κληρονομιάς είναι τα έθιμα και οι παραδόσεις τις Άγιες μέρες των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Σύμφωνα με τη λαϊκή μας παράδοση και τις προφορικές μαρτυρίες, σε όλο τον κόσμο πραγματοποιούνται εκδηλώσεις από γενιά σε γενιά. Δημοσιεύματα αναφέρουν, πως οι αναμνήσεις που προέρχονται από την περίοδο των εορτών αποτυπώνονται στη μνήμη μας την περίοδο της παιδικής μας ηλικίας και μας συντροφεύουν σε όλη μας τη ζωή.

Γι’ αυτό αν δεν διοργανώσατε κάποιο έθιμο στην οικογένεια σας ή δεν συμμετέχετε σε κάποιο έθιμο στην περιοχή σας, μπορείτε να δημιουργήσετε! Να είστε σίγουροι, πως αν είναι πετυχημένη η εκδήλωση σας, θα την επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο και θα είναι μια ευχάριστη εμπειρία για όλους.

Πολλά είναι τα έθιμα που συναντούμε στην Ελλάδα την πρώτη μέρα του χρόνου. Στις περισσότερες περιοχές είναι η «κοπή της βασιλόπιτας», το «σταύρωμα» και το κόψιμο της οικογενειακής πρωτοχρονιάτικης βασιλόπιτας από τον πατέρα και τη μητέρα στο ζύμωμα να κρύβει το φλουρί. Για την καλή τύχη, το «σπάσιμο του ροδιού» την πρώτη μέρα του χρόνου στην είσοδο της οικίας για να σκορπίσουν τα σπόρια του που συμβολίζουν αφθονία.

Σε πολλές περιοχές με το σπάσιμο του ροδιού ο νοικοκύρης λέει ευχές όπως «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά.» και «Όσο βαρύ είναι το ρόδι, τόσο βαρύ να είναι το πορτοφόλι μας, όσο γεμάτο καρπούς είναι το ρόδι, να είναι γεμάτο το σπίτι μας με καλά και όσο κόκκινο είναι το ρόδι, τόσο κόκκινη να είναι και η καρδιά μας!»

Ένα άλλο έθιμο, το οποίο λέγεται παλιό ποντιακό είναι το «Στεφάνωμα του εικονοστασίου». Την Παραμονή της Πρωτοχρονιάς, οι γυναίκες έκοβαν ένα κλαδί ελιάς και το λύγιζαν σαν μισό στεφάνι. Σε κάθε φύλλο της ελιάς έδεναν με κλωστή δύο φουντούκια και στη μέση του στεφανιού κρεμούσαν ένα μεγάλο πορτοκάλι, αφού στόλιζαν προσεχτικά το στεφάνι μετά το έβαζαν στο εικονοστάσι. Ένας ιδιαίτερα πρωτότυπος τίτλος εθίμου είναι το «τάισμα της βρύσης».

Σύμφωνα με το έθιμο, σε πολλά χωριά της Κεντρικής Ελλάδας την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι κοπέλες πήγαιναν σιωπηλές στη βρύση του χωριού. Το έθιμο γινόταν για να έχουν προκοπή και καλή σοδειά τον καινούργιο χρόνο γι’ αυτό στα χέρια τους κρατούσαν βούτυρο, τυρί, ψημένο σιτάρι ή όσπρια ή κλαδί ελιάς, όποια έφτανε πρώτη στη βρύση, αυτή θα ήταν η τυχερή της χρονιάς. Στη συνέχεια, οι κοπέλες αλείφανε τη βρύση με βούτυρο και μέλι και κάναν μια ευχή: «όπως τρέχει το νερό, να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι τον καινούργιο χρόνο και όπως γλυκό είναι το μέλι, έτσι γλυκιά να είναι και η ζωή τους». Όταν επιστρέφανε με τις στάμνες στο σπίτι, έπινε από το νερό όλη η οικογένεια και στη συνέχεια ραντίζανε όλα τα σημεία του σπιτιού για καλή τύχη.

Το έθιμο «κλωνάρια στο τζάκι», έθιμο της Θεσσαλίας όπου τα νεαρά κορίτσια βάζανε στο τζάκι λυγερά κλαδιά κέδρου και τα αγόρια αγριοκερασιάς, τα κλαδιά αντιπροσώπευαν τις επιθυμίες τους για τη νέα χρονιά. Το κλαδί που θα καιγότανε πρώτο, σύμφωνα με την παράδοση, ήταν το άτομο που θα παντρευόταν πρώτο και θα είχε καλή τύχη. Άλλο ένα έθιμο είναι το «Χριστόξυλο», ένα χοντρό ξύλο από αχλαδιά ή αγριοκερασιά.

Τα αγκαθωτά δέντρα, κατά τη λαϊκή αντίληψη, απομακρύνανε τους «καλικάντζαρους» και την κακοτυχία. Έπειτα, τοποθετούσαν το «Χριστόξυλο» στο τζάκι του σπιτιού την παραμονή των Χριστουγέννων και η στάχτη των ξύλων προφύλασσε το σπίτι και τα χωράφια από κάθε κακό. Το ίδιο έθιμο, στη Βόρεια Ελλάδα, ο νοικοκύρη τις παραμονές των εορτών έψαχνε και διάλεγε το πιο «όμορφο», το πιο «γερό» ξύλο από πεύκο ή ελιά.

Το Χριστόξυλο θα έκαιγε στο τζάκι για όλο το Δωδεκαήμερο των εορτών από τα Χριστούγεννα μέχρι και τα φώτα. Πριν το άναμμα του ξύλου, η νοικοκυρά φρόντιζε να καθαρίσει πρώτα το σπίτι και ιδιαίτερα το τζάκι, ώστε να μην υπάρχουν υπολείμματα στάχτης προηγούμενης καύσης και τα παιδιά της οικογένειας μαζεύανε ξηρούς καρπούς, τα λεγόμενα «καταχύσματα» για να «πασπαλίσουν» το ξύλο πριν την φωτιά.

Τα ήθη και τα έθιμα μας συνδέονται άμεσα με τον άρτο και το «Χριστόψωμο» είναι ένα από τα πιο γνωστά ελληνικά έθιμα που συναντάται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Οι νοικοκυρές έφτιαχναν το Χριστόψωμο την παραμονή των Χριστουγέννων, ένα στρογγυλό ψωμί με «κεντημένα» λουλούδια, φύλλα στο εσωτερικό και καρπούς. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Χριστόψωμου είναι ο σταυρός στο κέντρο.

Μια παραλλαγή του Χριστόψωμου, συναντούμε στη Μακεδονία, τη λεγόμενη Συκότουρτα που περιείχε μαύρες σταφίδες και ξερά σύκα. Οι νοικοκυρές έφτιαχναν τη Συκότουρτα με προζύμι, ελαιόλαδο, νερό, αλεύρι, και αλάτι. Στη συνέχεια πρόσθεταν τις μαύρες σταφίδες και τα σύκα. Συναντούμε πολλές παραλλαγές του Χριστόψωμου, όπως στη Ζάκυνθο, στην Κάλυμνο κ.ά.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η Βασιλόπιτα της Καλύμνου (ένθετη φωτογραφία) , η νοικοκυρά την έφτιαχνε για τον άντρα της τον ναυτικό ή τον σφουγγαρά και του αφιέρωνε το πρώτο ψωμί της χρονιάς με την ευχή να επιστρέψει γερός. Η Βασιλόπιτα στην πίσω όψη σχημάτιζε ένα τιμόνι καραβιού και στην μπροστινή πλευρά έφτιαχναν πουλιά που στο στόμα τους κρατούσαν χρωματιστές κορδέλες, φυσικά η νοικοκυρά τοποθετούσε και το τυχερό φλουρί.

Αυτά ήταν μερικά από τα έθιμα που πραγματοποιούνται στη χώρα μας κατά τη διάρκεια των γιορτών, πολλά έχουν εκλείψει, κάποια άλλα διατηρούνται ως σήμερα και αποτελούν πολύτιμες μνήμες και μας συνδέουν με τις ρίζες μας.