ΠΟΙΝΙΚΗ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΔΡΑΣΤΩΝ

Της Αναστασίας Μπράνη

Κοινωνικής Λειτουργού,

Αντιπροέδρου του Δ.Σ του Π.Τ Στερεάς Ελλάδας Σ.Κ.Λ.Ε

Συχνά στο δημόσιο διάλογο για  την παραβατικότητα ανηλίκων υπερτονίζεται το φυλετικό , εθνικό και κοινωνικό υπόβαθρο του δράστη ενώ η ανηλικότητα περνάει σε δεύτερη μοίρα. Ο έφηβος παραβάτης είναι πρώτα Ρομά και μετά ανήλικος, είναι πρώτα αλλοδαπός και μετά ανήλικος, είναι πρώτα χούλιγκαν, αντικοινωνικός, περιθωριοποιημένος, εξαρτημένος από ουσίες και μετά ανήλικος. Η ανηλικότητα όμως  είναι «ιερή» υπό την έννοια ότι τα παιδιά και οι έφηβοι, καθώς δεν θεωρείται ότι έχουν αναπτυχθεί σωματικά, ψυχικά νοητικά,  χρήζουν προστασίας και φροντίδας από τους ενήλικους. Σύμφωνα με τη διεθνή σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού η οποία κυρώθηκε από τη χώρα μας με το Ν 2101/1992,  η  κράτηση  και  φυλάκιση του παιδιού πρέπει να  αποτελεί ένα έσχατο μέτρο. Παράλληλα πρέπει να εφαρμόζεται ο κανόνας “κανένα έγκλημα- καμία ποινή χωρίς νόμο” και  να αναγνωρίζεται το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορουμένου. Τέλος οι αποφάσεις των δικαστηρίων ανηλίκων πρέπει να λαμβάνονται με βασικό γνώμονα το συμφέρον του παιδιού.

Προφίλ και πράξεις  ανήλικων δραστών

 Στη διεθνή βιβλιογραφία έχουν αναδειχτεί κάποια κοινά χαρακτηριστικά των ανήλικων που σχετίζονται με την παραβατική τους συμπεριφορά, όμως κάθε περίπτωση ανηλίκου είναι ξεχωριστή και θα πρέπει να αντιμετωπίζεται εξατομικευμένα.  Ένα βασικό εύρημα των διάφορων ερευνητικών μελετών παγκοσμίως είναι ότι συχνά ο ανήλικος θύτης υπήρξε ο ίδιος θύμα είτε ενδοοικογενειακής, είτε ενδο-σχολικής βίας, γεγονότα που συχνά συντέλεσαν στην παραβατική του συμπεριφορά. Επίσης η φτώχια, η μακροχρόνια ανεργία των γονιών, η παρέα με άλλους παραβατικούς ανήλικους ή νεαρούς ενήλικες, η φυλάκιση του ενός γονέα, η εξάρτηση των γονιών από ουσίες αλλά και  η κατάχρηση ουσιών και αλκοόλ από τους εφήβους  είναι επιβαρυντικοί παράγοντες.

Παράλληλα δεν θα πρέπει να θεωρούμε ασήμαντή την συμβολή των γονέων στην παραβατικότητα των παιδιών. Όταν οι γονείς δεν θέτουν καθόλου όρια στα παιδιά τους, όταν τα παιδιά περνούν ανεξέλεγκτα αρκετές ώρες στο διαδίκτυο προκειμένου οι γονείς να διατηρήσουν λίγες ώρες ιδιωτικότητας, όταν  επιβραβεύουν τους «νταήδες» γιού τους που ξυλοφόρτωσαν τους συμμαθητές τους γιατί ισχυρίζονται ότι τους «αδίκησαν»  ή  όταν οι ίδιοι οι γονείς διατυπώνουν σεξιστικά ή υποτιμητικά σχόλια κατά των γυναικών , των ομοφυλόφιλων, των παιδιών που ανήκουν σε μειονότητές, τότε είναι πολύ πιθανό το παιδί να οδηγηθεί σε παραβατικές συμπεριφορές. Σύμφωνα με στοιχεία που διατηρούνται στις Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων της Στερεάς Ελλάδας η πλειοψηφία των γονέων που τα παιδιά τους εμπλέκονται σε πράξεις σωματικής βίας κατά άλλων ανηλίκων,  δήλωσαν ότι μετά την καταγγελία επέβαλλαν στα παιδιά  τους  μικρές ή καθόλου τιμωρίες, όπως είναι η στέρηση εξόδου ,ή η στέρηση του κινητού. Με τον τρόπο αυτό δείχνουν στα παιδιά τους ότι οι πράξεις τους δεν έχουν σημαντικές συνέπειες και κατά κάποιο τρόπο ενισχύουν την παραβατική συμπεριφορά των παιδιών τους.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια αύξηση του  διαδικτυακού  εγκλήματος  που διαπράττεται από ανήλικα αγόρια. Η ανωνυμία του διαδικτύου ωθεί ακόμη και φιλήσυχα παιδιά χωρίς σημαντικά κοινωνικοοικονομικά ή οικογενειακά προβλήματα να διαπράξουν κάποιο διαδικτυακό έγκλημα. Τα πιο διαδεδομένα διαδικτυακά εγκλήματα μεταξύ των εφήβων είναι η παρενόχληση, τα σεξιστικά σχόλια και η διακίνηση γυμνών φωτογραφιών ανήλικων κοριτσιών. Τα ανήλικα αγόρια  αδυνατούν να συνειδητοποιήσουν τη βλάβη που προκαλούν στα θύματά τους καθώς τα κορίτσια  οδηγούνται ακόμη και σε αυτοκτονικές συμπεριφορές μετά από την αποκάλυψη φωτογραφικού υλικού και βίντεο της ιδιωτικής τους ζωής στο διαδίκτυο.

 Σύμφωνα με τα στοιχεία της υπηρεσίας Επιμελητών Ανηλίκων και Κοινωνικής Αρωγής Λαμίας τα αδικήματα των ανηλίκων που εκδικάστηκαν την περίοδο    Σεπτέμβριος 2022 έως Μάιος 2023 αφορούσαν:

-       Κλοπές

-       Διαδικτυακά εγκλήματα (παραβίαση προσωπικών δεδομένων, εξύβριση, διακίνηση γυμνών φωτογραφιών και πορνογραφικού υλικού).

-       Αδικήματα του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας ( Κ.Ο.Κ.)

-       Αδικήματα για ναρκωτικά.

-       Αδικήματα που αφορούν ξυλοδαρμούς ή πρόκληση σωματικής βλάβης

Ποια είναι η ποινική μεταχείριση των ανηλίκων;

Η μεταχείριση των ανηλίκων δεν έχει ως στόχο την τιμωρία, αλλά την διαπαιδαγώγηση και την υποστήριξη τους, την κοινωνική τους ένταξη και την αποτροπή από την τέλεση άλλων εγκλημάτων. Το δικαστήριο ανηλίκων στο οποίο εκδικάζονται υποθέσεις παιδιών ηλικίας 12 έως 18 ετών διεξάγεται κεκλισμένων των θυρών και είναι το μοναδικό δικαστήριο στο οποίο η παρουσία Επιμελήτριας Ανηλίκων-Κοινωνικής Λειτουργού είναι υποχρεωτική. Στα παιδιά  ηλικίας  12  έως 15 ετών, επιβάλλονται μόνο αναμορφωτικά και θεραπευτικά μέτρα. Ο περιορισμός σε ειδικό σωφρονιστικό κατάστημα κράτησης νέων επιβάλλεται μόνο σε όσους έχουν συμπληρώσει το 15^ο έτος της ηλικίας τους. Η ποινή του ανήλικου οφείλει να είναι ανάλογη του αδικήματος (Μικρό αδίκημα -Μικρή ποινή) αλλά λαμβάνεται υπόψη και η βλάβη που υπέστη η κοινωνία από την πράξη του ανήλικου.

Οι εξω-ιδρυματικές κυρώσεις που επιβάλλονται στους ανήλικους ονομάζονται αναμορφωτικά μέτρα. Τα βασικότερα  είναι:

• Η επίβλεψη από Επιμελητή Ανηλίκων. Ο Επιμελητής Ανηλίκων  διατηρεί συστηματική επικοινωνία με τον ανήλικο και το  περιβάλλον του καθώς και προσφέρει στήριξη και βοήθεια στον ανήλικο για την αντιμετώπιση  των προβλημάτων που οδήγησαν στην παραβατική συμπεριφορά.
• Η συνδιαλλαγή μεταξύ ανήλικου δράστη και θύματος για έκφραση συγγνώμης και διευθέτηση των συνεπειών της πράξης:
  Μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα πρόσφορο μέτρο καθώς υπάρχει ανάληψη ευθύνης ανηλίκου και παροχή ηθικής ικανοποίησης προς το θύμα.
  Αναγνωρίζεται ο ρόλος των επιμελητών ως επίσημων διαμεσολαβητών και οι συμφωνίες θα πρέπει να περιλαμβάνουν μόνο λογικές υποχρεώσεις από την πλευρά του δράστη που δεν παραβιάζουν την αρχή της
  αναλογικότητας και πρέπει να συμβαδίζουν με τις ιδιαίτερες ανάγκες και την προστασία του παθόντος
•  Η αποζημίωση του θύματος ή η κατ' άλλο τρόπο άρση ή μείωση των συνεπειών της πράξης από τον ανήλικο: Ο ανήλικος καλείται  να αντιληφθεί τη ζημιά που προξένησε και να αποκαταστήσει ο ίδιος (και όχι η οικογένεια του) τη ζημία προξένησε το θύμα, ανάλογα με τις δυνατότητές του και όχι των γονέων του.
• Η παρακολούθηση κοινωνικών και ψυχολογικών προγραμμάτων σε κρατικούς, δημοτικούς, κοινοτικούς ή ιδιωτικούς φορείς:με τα προγράμματα αυτά επιχειρείται η δημιουργία υποδομής για διαφορετική αντιμετώπιση του νέου, η συμμετοχή του σε εκπαιδευτικές δράσεις και σε ομάδες δημιουργικής απασχόλησης, η δημιουργία δομών για παροχή υπηρεσιών συμβουλευτικής και ενημέρωσης.

• Η παρακολούθηση από τον ανήλικο ειδικών προγραμμάτων κυκλοφοριακής αγωγής:Για όσους/ες  τέλεσαν αδικήματα που σχετίζονται με παραβάσεις  του ΚΟΚ.

• Η παροχή κοινωφελούς εργασίας: Προσφέρεται από τον ανήλικο μη αμειβόμενη εργασία στην κοινότητα (Δήμους, Μονάδες Φροντίδας Ηλικιωμένων, Παραρτήματα Προστασίας Παιδιών, Νοσοκομεία) παραμένοντας στο οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον. Για την επιβολή του μέτρου  η πράξη θα πρέπει να είναι ιδιαίτερης απαξίας.  Το μέτρο επιβάλλεται σε ανηλίκους άνω των 15ετών,  το είδος της  εργασίας θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις δεξιότητες και τις γνώσεις του ανηλίκου και να έχει εκπαιδευτικό χαρακτήρα.

Συζήτηση

Η παραβατικότητα ανηλίκων είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που απασχολεί την παγκόσμια κοινότητα, Πολλές είναι οι δημόσιες συζητήσεις για  το τι λειτουργεί για την μείωση της παραβατικότητας. Οι αυστηρότερες ποινές, η αυστηρή αστυνόμευση ή και η  αυτοδικία παιδιών ή των γονέων τους  φαίνεται να μην έχουν τα προσδοκόμενα αποτελέσματα στη μείωση του φαινομένου.

Τα προγράμματα αποκαταστατικής δικαιοσύνης που εφαρμόζονται στα σχολεία και  στην κοινότητα φαίνεται να μειώνουν την εμφάνιση αλλά και την υποτροπή των παιδιών στην παραβατικότητα. Η Σχολική Διαμεσολάβηση αποτελεί μία μέθοδο πρόληψης της ενδοσχολικής βίας μέσα από τη διαχείριση των συγκρούσεων που προκύπτουν ανάμεσα στους μαθητές/τριες. Είναι μία διαδικασία, κατά την οποία μαθήτριες και μαθητές των μεγαλύτερων τάξεων, αφού εκπαιδευτούν από τους/τις εκπαιδευτικούς τους που γνωρίζουν αυτή τη μέθοδο, διαμεσολαβούν για την επίλυση συγκρούσεων και διαφορών ανάμεσα σε συμμαθήτριες και συμμαθητές τους.

Στην Ελλάδα  η σχολική διαμεσολάβηση εφαρμόζεται σε ορισμένα σχολεία της Αττικής από εκπαιδευτικούς οι οποίοι εκπαιδεύτηκαν από συνάδερφους τους στο εξωτερικό, Οι κοινωνικοί λειτουργοί οι οποίοι εργάζονται στα σχολικά πλαίσια θα μπορούσαν να εκπαιδευτούν αντίστοιχα  στη σχολική διαμεσολάβηση ώστε να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στα παιδιά αλλά και τη συνδρομή τους στο πολυδιάστατο και επιφορτισμένο έργο των εκπαιδευτικών.

Επίσης διάφορες έρευνες που διεξήχθησαν σε παραβατικά παιδιά τα οποία  συμμετείχαν σε προγράμματα αποκατασταστικής δικαιοσύνης όπως συνδιαλλαγή θύματος και δράστη και  η μεταξύ τους συμφωνίες για μείωση της βλάβης που υπέστη το θύμα  φαίνεται να μείωσαν την υποτροπή των ανήλικων εφήβων στην παρανομία από τα παιδιά που δεν συμμετείχαν σε αυτά τα  προγράμματα.

Οφείλουμε να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία στα προγράμματα πρόληψης και όχι καταστολής της παραβατικότητας. Γονείς, εκπαιδευτικοί κοινωνικοί λειτουργοί και συναφείς ειδικότητες πρέπει να γίνουμε σύμμαχοι με γνώμονα το συμφέρον του παιδιού. Τα παιδιά δεν είναι το μέλλον μας είναι το ΠΑΡΟΝ μας.