Παύλος Μελάς
Γράφει η
Ευαγγελία Δημοπούλου
Ιστορικός - Αρχαιολόγος
Ο Παύλος Μελάς ήταν Έλληνας στρατιωτικός, αξιωματικός πυροβολικού του Ελληνικού Στρατού και μακεδονομάχος που μετατράπηκε σε σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα.
Ο Παύλος Μελάς γεννήθηκε στις 29 Μαρτίου του 1870 στη Μασσαλία, όπου ο πατέρας του Μιχαήλ Μελάς δραστηριοποιούταν ως έμπορος. Το 1886 εισήλθε στη Σχολή Ευελπίδων και εξήλθε ως ανθυπολοχαγός του Πυροβολικού στις 8 Αυγούστου του 1891. Τον επόμενο χρόνο νυμφεύτηκε τη Ναταλία Δραγούμη, κόρη του τραπεζίτη και πολιτικού Στέφανου Δραγούμη, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τον στρατιωτικό Μιχαήλ Μελά και τη χημικό Ζωή Μελά – Ιωαννίδη.
Υπήρξε δραστήριο μέλος της Εθνικής Εταιρείας, μιας μυστικής οργάνωσης, που είχε ως σκοπό την αναζωπύρωση του εθνικού φρονήματος και την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων με κάθε θυσία, και έπαιξε αρνητικό ρόλο στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897. Με την έκρηξη του πολέμου μάχεται στα μέτωπα της Θεσσαλίας, ως διοικητής ουλαμού της 2ης Πεδινής Πυροβολαρχίας.
Στις αρχές του 20ου αιώνα τον απασχολεί έντονα η κατάσταση στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία και τον ανησυχεί η δράση των κομιτατζήδων, που επιδιώκουν την προσάρτηση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία. Τον επηρεάζει έντονα ο Μακεδόνας πεθερός του Στέφανος Δραγούμης, ενώ έχει πληροφόρηση από πρώτο χέρι από τον αδελφό της γυναίκας του Ίωνα Δραγούμη, που υπηρετεί ως υποπρόξενος στο Μοναστήρι (σημερινή Μπίτολα).
Τον Μάρτιο του 1904, εν μέσω όξυνσης της εθνοθρησκευτικής διαμάχης στον απόηχο της εξέγερσης του Ίλιντεν, μαζί με άλλους τρεις αξιωματικούς, τους λογαχούς Αλέξανδρο Κοντούλη και Αναστάσιο Παπούλα και τον ανθυπολοχαγό Γεώργιο Κολοκοτρώνη, συμμετέχει σε μυστική αποστολή στη Μακεδονία με το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας (Μίκης, από το όνομα του γιου του Μιχαήλ, που τον φωνάζουν χαϊδευτικά Μίκη και Ζέζας, από το όνομα της κόρης του Ζωής, που τη φωνάζουν χαϊδευτικά Ζέζα), κατόπιν εντολής της κυβέρνησης Θεοτόκη.
Η ομάδα των τεσσάρων αξιωματικών, συνοδευόμενη από Μακεδόνες αγωνιστές, δραστηριοποιήθηκε στη δυτική Μακεδονία, αλλά οι κινήσεις της έγιναν αντιληπτές από τους Τούρκους, οι οποίοι ζήτησαν από την ελληνική κυβέρνηση την ανάκλησή τους. Έτσι, ο Μελάς μαζί με τους τρεις άλλους αξιωματικούς επέστρεψαν στην Αθήνα στις 29 Μαρτίου.
Τον Ιούλιο, ενώ υπηρετούσε στη Σχολή Ευελπίδων, ζήτησε 20ήμερη άδεια και έκανε ένα δεύτερο ταξίδι στη Μακεδονία. Στο πλαστό διαβατήριό του αναγραφόταν το όνομα Πέτρος Δέδες και ως επάγγελμα δήλωνε ζωέμπορος. Μόλις έφθασε στην Κοζάνη συναντήθηκε με το ντόπιο ελληνικό στοιχείο και αποφασίστηκε η συγκρότηση ενόπλων σωμάτων με τη στρατολόγηση ανδρών από τις γύρω περιοχές και η ανάληψη άμεσης δράσης στη Δυτική Μακεδονία. Επέστρεψε στην Αθήνα στις 3 Αυγούστου γεμάτος αισιοδοξία για την έκβαση του Αγώνα.
Μετά από 15 ημέρες ζήτησε κι έλαβε τετράμηνη άδεια από το στράτευμα για να αναλάβει επίσημα την αρχηγία του Μακεδονικού Αγώνα στην περιοχή της Καστοριάς και του Μοναστηρίου, κατόπιν υπόδειξης του Μακεδονικού Κομιτάτου. Λίγο πριν από την αναχώρησή του εξομολογείτο στη γυναίκα του: «...Αισθάνομαι πολύ, οδυστυχής, τηνευτυχίαν πουαφήνω· αισθάνομαιότι μ’ όλοντονανήσυχονκαινευρικόνχαρακτήραν μουοβίοςοοποίος μουαρμόζει περισσότερονείναιοήσυχοςκαιοοικογενειακός. Αλλ’ απότινος δεν ηξεύρωτιέπαθα· έγιναόργανονδυνάμεως πολύ μεγάλης, ωςφαίνεται, αφούέχειτηνισχύννακατασιγάσηόλατ’ αλλααισθήματά μουκαινα μεωθήδιαρκώς προςτηνΜακεδονίαν».
Στις 28 Αυγούστου ο Καπετάν Μίκης Ζέζας διέβη τα σύνορα, συνοδευόμενος από αρκετούς Μακεδόνες, Λάκωνες και Κρήτες, και στα μέσα Σεπτεμβρίου στρατοπέδευσε στην περιοχή της Καστοριάς.
Στις 13 Οκτωβρίου του 1904 εισήλθε στο χωριό Στάτιστα (σημερινός Μελάς Καστοριάς) για να αναπαυτεί αυτός και οι άνδρες του. Όμως, ο Βούλγαρος επικεφαλής κομιτατζής Μήτρος Βλάχος, προκειμένου να σταματήσει τη δράση του, ειδοποίησε τις οθωμανικές αρχές. Επί τόπου κατέφθασε ισχυρό στρατιωτικό απόσπασμα, αποτελούμενο από 150 άνδρες και στη συμπλοκή που ακολούθησε, ο Παύλος Μελάς τραυματίστηκε σοβαρά στην οσφυϊκή χώρα και μετά από μισή ώρα άφησε την τελευταία του πνοή.
Το κεφάλι του αποκόπηκε από τους συμπολεμιστές του και τάφηκε στο ναό της Αγίας Παρασκευής στο Πισοδέρι. Το σώμα του παραδόθηκε από τις οθωμανικές αρχές στον μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη και τάφηκε στον βυζαντινό ναό των Ταξιαρχών στην Καστοριά, όπου αναπαύεται και η κάρά του από το 1950. Στον ίδιο ναό έχει ταφεί και η σύζυγός του Ναταλία, κατ’ επιθυμία της.
Ο θάνατος του Παύλου Μελά έγινε γνωστός στην Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου και συγκλόνισε την κοινή γνώμη, λόγω του ακέραιου και αγνού χαρακτήρα του ανδρός, αλλά και του γνωστού ονόματος της οικογένειάς του, που είχε μεγάλους δεσμούς με τη Μακεδονία και την κοινωνία των Αθηνών. Η θυσία του σηματοδότησε την ουσιαστική έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα, που κορυφώθηκε με τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913 με αποτέλεσμα η Μακεδονία να ενσωματωθεί στον κυρίως κορμό του ελληνικού κράτους.
Βιβλιογραφία
- Οι απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα (1903-1904) : 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος (Β΄ έκδοση). Θεσσαλονίκη: Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα. 2009.
- Βεργόπουλος, Κωνσταντίνος (1977), «Η τελευταία κυβέρνηση Τρικούπη και η πτώχευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΔ΄: Νεώτερος Ελληνισμός από το 1881 έως το 1913, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 35-37, ISBN 978-960-213-110-7
- Gounaris, Basil C. (1997). «Social Gatherings and Macedonian Lobbying: Symbols of Irredentism and Living Legends in Early Twentieth-Century Athens». Στο: Carabott, Philip. Greek Society in the Making, 1863–1913: Realities, Symbols and Visions. Όλντερσοτ, ΗΒ: Ashgate. σελ. 99-112.
- Γούναρης, Βασίλης Κ. (2002). Ο Μακεδονικός αγώνας μέσα από τις φωτογραφίες του, 1904-1908. Αθήνα/Βέροια.
- Γούναρης, Βασίλης Κ. (17-10-2004). «Το μοιραίο δεκαήμερο». Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες: Παύλος Μελάς: Ένας αιώνας μνήμης: σελ. 14-19. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-08-03. Ανακτήθηκε στις 16-07-2014.
- Δραγούμης, Ίων (2000). Πετσίβας, Γιῶργος, επιμ. Τά Τετράδια τοῦ Ἴλιντεν. Αθήνα: Πετσίβας.
- Καραβίτης, Ιωάννης (2008). Ο Μακεδονικός Αγών. Απομνημονεύματα. Α'. Αθήνα: Πετσίβας. ISBN 9789609001007.
- Karakasidou, Anastasia N. (1997). Fields of Wheat, Hills of Blood: Passages to Nationhood in Greek Macedonia, 1870-1990. Σικάγο, ΙΛ: The University of Chicago Press.
- Kostopoulos, Tasos (2016). «"Land to the Tiller". On the Neglected Agrarian Component of the Macedonian Revolutionary Movement, 1893–1912». Turkish Historical Review 7 (2): 134–166. doi:10.1163/18775462-00702002.
- Ψυλλάκη, Στέλλα (2013). Οθωμανικοί Στάβλοι ιππικού στο στρατόπεδο Παύλου Μελά (PDF). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.