Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Ζεστή ψυχή

Πίστη, ιδέες και αγώνες

Στις 17 Νοεμβρίου 1936 απεβίωσε στην οικία του, στην Εκάλη, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ευρέως γνωστός ως ο Πατέρας της Δημοκρατίας.

Ο Παπαναστασίου υπήρξε μια από τις σημαντικότερες πολιτικές προσωπικότητες του α’ μισού του 20ού αιώνα στη χώρα μας, ένας ενάρετος πολιτικός άνδρας με πρωτοποριακές αντιλήψεις και πραγματικά μεταρρυθμιστικό πνεύμα.

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου σε νεαρή ηλικία

Ο διακεκριμένος πολιτικός και κοινωνιολόγος, ο οποίος είλκε την καταγωγή του από το Λεβίδι Αρκαδίας, γεννήθηκε στην Τρίπολη στις 8 Ιουλίου 1876.

Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ακολούθως δε (κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα) κοινωνιολογία, φιλοσοφία και οικονομικά σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια (Χαϊδελβέργη, Βερολίνο, Λονδίνο, Παρίσι), δίδοντας έμφαση στα ζητήματα του συνεργατισμού και στις κυρίαρχες συνεταιριστικές αντιλήψεις των αρχών του 20ού αιώνα.

Ο Παπαναστασίου υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της ίδρυσης της Κοινωνιολογικής Εταιρείας, ενώ η πρώτη δημόσια πολιτική παρέμβασή του έλαβε χώρα το 1908, όταν προέβη στη δημοσίευση επιστολής του που έφερε τον τίτλο «Η ελευθερία του λόγου».

Κατά τη διάρκεια της πολιτικής σταδιοδρομίας του, από το 1910 έως το 1936, ο Παπαναστασίου εξελέγη κατ’ επανάληψιν βουλευτής, άσκησε επιτυχώς διάφορα υπουργικά καθήκοντα και ανέλαβε την πρωθυπουργία (1924, 1932).

Στο επίκεντρο της προσοχής και του ενδιαφέροντός του βρίσκονταν πάντα τα κοινωνικά και τα αγροτικά θέματα, καθώς και το ζήτημα της συνεννόησης και συνεργασίας των λαών της Βαλκανικής, με σκοπό τη διατήρηση της ειρήνης και της ασφάλειας στην πολύπαθη αυτή γωνιά της Ευρώπης.

Ο Παπαναστασίου αγωνίστηκε, μεταξύ άλλων, για τη θεμελίωση του δημοκρατικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος στις ψυχές των πολιτών, για την επιστημονική και πνευματική ελευθερία, για την αποκατάσταση των ακτημόνων καλλιεργητών και των προσφύγων, για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας, καθώς και για το άνοιγμα της εκπαίδευσης σε όλους τους Έλληνες και σε όλες τις Ελληνίδες.

Ένα από τα πλέον σημαντικά ορόσημα του πολυκύμαντου πολιτικού βίου του Παπαναστασίου αποτέλεσε η δημοσίευση του περίφημου «Δημοκρατικού Μανιφέστου» στις 12 Φεβρουαρίου 1922, λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση του Μικρασιατικού Μετώπου και τη Μικρασιατική Τραγωδία, κίνηση που οδήγησε στη σύλληψη και τη φυλάκισή του.

Με το εν λόγω μανιφέστο ο Παπαναστασίου και οι ομοϊδεάτες του (Γ. Βηλαράς, Σ. Θεοδωρόπουλος, Π. Καραπάνος, Κ. Μελάς, Δ. Πάζης, Θρ. Πετιμεζάς) επέκριναν την πολιτική που ακολουθούσαν οι τότε φιλοβασιλικές κυβερνήσεις στο Μικρασιατικό Ζήτημα και επέρριπταν στο Στέμμα την ευθύνη για τις εθνικές συμφορές που επέκειντο.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει στις 12 Νοεμβρίου 1957, ημέρα Τρίτη, ο Παύλος Παλαιολόγος είχε αφιερώσει τη στήλη του στον αείμνηστο πολιτικό, με αφορμή την έκδοση ενός βιβλίου για εκείνον, κατόπιν πρωτοβουλίας της αδελφής του, Αριστοβούλης Λοπρέστη.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.11.1957, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ιδού όσα έγραφε ο Παλαιολόγος για τον περίφημο «Παπαναστάση», στο άρθρο του υπό τον τίτλο «Εις μνήμην του πρωτοπόρου»:

Καλά που είναι και η γυναίκα για να διατηρή τη μνήμη των αγαπημένων της, του αδελφού, του συζύγου, του άντρα. Η κ. Μιχαλακοπούλου, με την έκδοση ενός ογκώδους τόμου, έδωσε πριν από λίγα χρόνια δείγματα της αφοσιώσεώς της στον αλησμόνητο σύντροφό της  Ανδρέα Μιχαλακόπουλο.

Η κ. Λοπρέστη τώρα εκδηλώνει τη στοργή της στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου, που ήταν ο χαδεμένος αδελφός της. «Αλέξανδρος Παπαναστασίου – Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα». Το καλύτερο μνημόσυνο. Πόσο συντριπτική αφαίμαξη θα υπέστη η καλή κυρία για να εκδοθή ο ασήκωτος αυτός τόμος με τις εννιακόσιες σελίδες του. Πρόλογος του νομοδιδασκάλου Τριανταφυλλοπούλου, που υπήρξε από τους πρώτους και σοφούς συνεργάτες του αρχηγού. Επιμέλεια του κ. Ξ. Λευκοπαρίδη, που μας παρουσιάζει και πάλι την ευσυνειδησία στη δουλειά, το γούστο, την ειδικότητα, που ο πολυτάλαντος αυτός φίλος απόκτησε σε μια εργασία η οποία δεν απαιτεί μόνο πείρα τεχνική· απαιτεί προπάντων γνώση του θέματος, την ικανότητα να συγκεντρώσης, να ξεχωρίσης μεθοδικά και να ταξινομήσης το υλικό που σου προσφέρεται.

Με την τακτοποίηση των όσων έγραψε και όσων είπε ο αείμνηστος ηγέτης, έχουμε σε όλο το πλάτος και το βάθος το «πιστεύω» του. Έχουμε ακόμα μια εικόνα των αγώνων του μέσα κι’ έξω από τη Βουλή για την επικράτηση των ιδανικών του.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.11.1957, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μόνο τη μορφή του ανθρώπου δεν έχουμε. Ούτε την ατμόσφαιρα της εποχής του. Η αδυναμία του τόπου. Οι λογοτέχνες μας δεν ασχολούνται με την προβολή των μεγάλων μορφών. Μας λείπουν οι Μωρουά και οι Λούντβιχ για να ζωντανεύουν καιρούς και πρόσωπα. Αφού ούτε ο Βενιζέλος έχει βιογραφηθή ακόμα. Δεν εννοούμε την ιστορία του. Μιλούμε για τη μυθιστορηματική ιστορία, η οποία, όταν γράφεται από λογοτέχνες που κατέχουν την εποχή και αγαπούν τον ήρωά τους, είναι πιο ιστορία κι’ από την ίδια την ιστορία.

Ο Παπαναστασίου ζητεί το συγγραφέα του. Τον τεχνίτη του λόγου που θα μας δώση τον «Παπαναστάση» έτσι που τον γνωρίσαμε, τρυφερώτατο, γλυκύτατο, «κύριο», πνευματικό άνθρωπο με τεράστια μόρφωση, με ποικίλα ενδιαφέροντα, απαλώτατο και οξύτατο, μειλίχιο και αγωνιστή, άσπιλο και αμόλυντο. Τον μποέμ που πέρασε μια ζωή με φτώχεια και αξιοπρέπεια, χωρίς ποτέ να μεριμνήση ούτε για το σήμερά του.

Εξ αριστερών, Αλ. Παπαναστασίου, Γ. Καφαντάρης και Ελ. Βενιζέλος το 1933

Τα γραπτά κείμενα και οι λόγοι δεν μας δίνουν τον «Παπαναστάση». Μας δίνουν τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου με την πίστη, με τις ιδέες, με τους αγώνες του. Πολύτιμη προσφορά κι’ αυτό, ιδίως για τους νεώτερους, που δεν βρίσκονταν στη ζωή ή δεν ήταν σε θέση να κρίνουν πρόσωπα και πράγματα, όταν ο Παπαναστασίου βρισκόταν στην περίοδο της δράσεώς του.

Χρέος όσων τον γνώρισαν να μην αφήσουν στη λήθη εκείνους που αναλώθηκαν στην υπηρεσία του τόπου· χρέος και της νεότητας να γνωρίση όσους με καθαρά χέρια εκόμισαν την πέτρα τους για την προκοπή της χώρας. Από τους πιο λευκούς ο Παπαναστασίου. Ζεστή ψυχή· πλήρης ο εφοδιασμός του. Θα μπορούσε ν’ ακολουθήση επιστημονικό στάδιο. «Εάν (η επιστημονική απασχόληση) εκαλλιεργείτο συστηματικώς και αποκλειστικώς, θα επροίκιζε το πνευματικόν στερέωμα με επιστήμονα πρώτης γραμμής εν τω κύκλω των κοινωνικών επιστημών» γράφει ο κ. Τριανταφυλλόπουλος στον πρόλογό του.

Προτίμησε από την επιστήμη την πολιτική δράση. Ένας νέος άνθρωπος, που ύστερ’ από σπουδές στο εξωτερικό, με προχωρημένες σε όλα αντιλήψεις, φέρνει καινούργια πνοή στην Ελλάδα. Αρχίζει τα παρθενικά του βήματα με την Κοινωνιολογική Εταιρεία. Βρισκόμαστε στο 1908. Θα τον δούμε αργότερα αρχηγό κόμματος. Το πρώτο που δεν λέγεται μόνο αλλά και είναι κόμμα αρχών στην Ελλάδα. Θα τον δούμε ακούραστο μαχητή στις επάλξεις της Δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Κι’ ακόμα, ο πολιτικός που, φιλοδοξώντας να δώση σάρκα και οστά στο σάλπισμα του Ρήγα Φεραίου, καλεί τους Βαλκανικούς λαούς σε ένωση.

[…]

Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από τις Ψηφιοποιημένες Συλλογές του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ).

ΠΗΓΗ ΙΝ.GR