ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ AΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

Γράφει ο Νίκος Ταξ. Δαβανέλλος

Γεννήθηκε στην Τρίπολη (Λεβίδι)  της Αρκαδίας το 1879 και απεβίωσε στις 17 Νοεμβρίου 1936. Ο αιφνίδιος θάνατος του μεγάλου πολιτικού ανδρός , συνέβη την ημέρα που μεταφέρονταν τα οστά του βασιλέως Κωνσταντίνου από την Ιταλία στην Αθήνα. Τις γυμνασιακές του σπουδές περάτωσε στη Αθήνα. Πτυχιούχος Νομικής του Παν. Αθηνών. Από το 1901 μέχρι το 1905 συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία, σπουδές φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας και πολιτικών και οικονομικών επιστημών. Από το 1905 μέχρι το 1907  συνέχισε ανώτερες σπουδές στο Λονδίνο  και στο Παρίσι.

Έγραφε και μιλούσε γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, και ιταλικά.

…Αν πρόκειται να ζήση η Ελλάς σαν κράτος πολιτισμένον και αξιοσέβαστον, είναι ανάγκη να γίνη μια Επανάσταση. Επανάσταση των ψυχών και των πνευμάτων κατά της βίας και της ανηθικότητος και της κομματικής ιδιοτέλειας και της αποσυνθέσεως του κράτους κατά των δικτατορικών μωρολογιών και των αυλόδουλων προσωπολατρικών διαθέσεων, καθώς και εναντίον του αναβιώσαντος επικινδύνως κομματαρχισμού. Αυτή λοιπόν την επανάσταση την ριζικήν, αλλά και σωτηρίαν, κηρύσσομεν…»   Α.Π. 30 Δεκεμβρίου 1935.

Η πολυδιάστατη προσφορά του Παπαναστασίου, επικεντρωμένη κυρίως στα πολιτικά του κείμενα, αναδύεται και αναδεικνύεται μέσα από κοινοβουλευτικές, εφημεριδογραφικές και επιστημονικές παρεμβάσεις του και την πολυσήμαντη  παρουσία του στην πολιτική ζωή του τόπου, συνυφασμένη με την ανακαίνιση των δημοκρατικών θεσμών, την ανόρθωση και εκλογίκευση του κοινοβουλευτισμού, τη δημιουργική και ουσιαστική ερμηνεία του συντάγματος, τη σύνδεση της εκπαιδεύσεως και της γλώσσας (ακόμη και της ζωγραφικής) με τις αξίες και τις επιδιώξεις της δημοκρατίας και με την πολιτική διαπαιδαγώγηση και την ηθική και κοινωνική εξύψωση των εργαζομένων λαϊκών τάξεων.

Οι μελετητές της ιστορικής φυσιογνωμίας του Παπαναστασίου χρειάζεται να τιθασεύσουν μια ιστορική ύλη πληθωρική και πολύπλοκη που επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις, όχι μόνο για να ξεδιαλύνουν τη διαλεκτική σχέση συνταγματικού δικαίου, πολιτικών θεσμών και πολιτικής θεωρίας και πράξης, αλλά και διότι ο φωτισμός της συγκεκριμένης εποχής αξιώνει, εκτός από τη γενικότερη γνώση και αίσθηση της πολιτικής ιστορίας μας, την επίγνωση ότι ο πολιτικός βίος και λόγος του Παπαναστασίου που σφράγισε και επηρέασε βαθιά τη δημόσια ζωή της χώρας στο Μεσοπόλεμο δεν μπορεί να εξεταστεί επαρκώς χωρίς να υπολογιστεί ο ηγεμονικός ρόλος και ο τρόπος που προσδιόρισε τις πολιτικές και θεσμικές πραγματικότητες της περιόδου (1909-1936) ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

Χρειάζεται επιπλέον να αναπλαστεί το γενικότερο ιστορικό πλαίσιο που κυριαρχείται από τις καταλυτικές επιδράσεις και ανακατατάξεις του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εθνικού Διχασμού και τις σφοδρές «σεισμικές» δονήσεις της «Τραγωδίας του Αιγαίου», δηλαδή της Μικρασιατικής Καταστροφής, στο πολιτικό, κοινωνικό, ιδεολογικό και πολιτισμικό επίπεδο, ιδίως μετά το 1924-χρονιά ορόσημο, που δεν είναι τυχαίο ότι συμπίπτει με τη χρονιά που ο Παπαναστασίου εγκαθιδρύει την (αβασίλευτη) δημοκρατία και μένει έκτοτε στην ιστορία ως ο «Πατέρας της Δημοκρατίας»- προσωνύμιο που είναι βέβαια πολύ τιμητικό για έναν πολιτικό που ηγείται «μικρού» κόμματος, αλλά μοιάζει να περιέχει μάλλον μονοδιάστατη εικόνα για μια πολυσύνθετη προσωπικότητα που υπήρξε κάτι πολύ πιο σπουδαίο από έναν πρωτοπόρο πολιτικό αρχηγό ή αντιμοναρχικό πρωθυπουργό, τόσο στο επίπεδο των διεκδικήσεων και των επιτευγμάτων, όσον και εις τα πεδία των συνταγματικών θεσμών, του κοινωνικού κράτους δικαίου, της βαλκανικής συνεννοήσεως, το εκπαιδευτικού δημοτικισμού, κ.λ.π.

Στη μνήμη των περισσότερων Ελλήνων ο Παπαναστασίου έχει συνδεθεί με την ανακήρυξη της Δημοκρατίας (25-3-1924) και τον αντιμοναρχικό του αγώνα. Όμως, θα φέρουμε στη μνήμη και γνώσει των αναγνωστών ελάχιστα από τα σπουδαία επιτεύγματά του: στην προσπάθεια να προσλάβει το δημοκρατικό κοινοβουλευτικό πολίτευμα κοινωνική διάσταση, ηθικό χαρακτήρα, και πνευματική υπόσταση και να θεμελιωθεί στις «ψυχές των πολιτών»-στον πολεοδομικό ανασχεδιασμό της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά, και την ίδρυση και στήριξη του Πανεπιστημίου της, στο συγκεκριμένο προσανατολισμό του- στη μεσοπολεμική κοινωνική πολιτική του κράτους και στην αποκατάσταση των ακτημόνων καλλιεργητών και των προσφύγων-στη συνεννόηση και συνεργασία των βαλκανικών χωρών-στη διεκδίκηση ενός δικαιοτέρου εκλογικού συστήματος-στην υπεράσπιση της δημοτικής γλώσσας-στο άνοιγμα της εκπαίδευσης σε όλους τους  Έλληνες και τις Ελληνίδες, στον αγώνα να απαλλαγεί η ελληνική παιδεία από το σχολαστικισμό και τις προκαταλήψεις κ.λ.π.

Διατελεί υπουργός Συγκοινωνιών (1917-1923), ως πρωθυπουργός (1924-1936) ανταλλάσσει τα αξιώματα αυτά με φυλακίσεις, εκτοπίσεις, και διώξεις που τις διαδέχονται ομιλίες, κομματικά συνέδρια και βαλκανικές  διασκέψεις, λειτουργεί ως κήρυκας του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού, και ως επιστήμονας και πολιτικός που γράφει και αγωνίζεται, μέσα και έξω από τη Βουλή και τα υπουργικά γραφεία, για τους πρόσφυγες, τους αγρότες, τους διανοούμενους και τους εργαζόμενους

Στη ζυγαριά της αποτίμησης της ιστορικής αξίας του Παπαναστασίου, όλες αυτές οι αρετές και τα προσόντα βαραίνουν τόσο καταλυτικά, ώστε αντισταθμίζουν τις «σκιές» στην προσωπογραφία του. Εγκαλείται από π.χ. συγγραφείς, γιατί «συνέπραξε», συμπορεύθηκε, με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αλλά και γιατί τον αμφισβήτησε μετά το 1924, αλλά και γιατί συνεργάστηκε πάλι μαζί του το 1928-1932 και γιατί του εναντιώθηκε το 1932-1936 κ.λ.π. Και βέβαια υπήρξαν «ολισθήματα» στην πορεία του : ο «κοινοβουλευτικός μανδύας» στον πραξικοπηματία Θ. Πάγκαλο, η αδιαλλαξία στο πολιτειακό, η στήριξη της κυβέρνησης του Π.Τσαλδάρη, το «κατοχυρωτικό», νομοθέτημα που προαναγγέλλει το «ιδιώνυμο» (το οποίο όμως επέκρινε δριμύτατα) κ.λ.π Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πόσο ολισθηρό και ναρκοθετημένο ήταν το «έδαφος» στην πολιτική ζωή  και στην κοινωνία της μεσοπολεμικής Ελλάδας, όπου όχι μόνο η δημοκρατική ιδέα δεν έχει ακόμη ωριμάσει, αλλά περίσσευαν και τα «αυγά του φιδιού»

Μια πυξίδα, που οδηγεί σε ένα  όραμα για μια πιο ουσιαστική κοινωνική και πολιτική δημοκρατία με ανθρώπινο πρόσωπο, όπως την είχε οραματιστεί ο Παπαναστασίου. Ένα πολίτευμα θεμελιωμένο στην «αρετή και την τόλμη που θέλει η ελευθερία» στην  καθημερινή και με αίσθηση της ιστορίας κοινωνική ευαισθησία, στην παιδεία που πρέπει να είναι προσιτή σε όλους και κυρίως στην καρδιά των πολιτών και στην διαυγή και δημιουργική σκέψη τους.