ΙΕΡΟΙ ΝΑΟΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΤΗ ΦΘΙΩΤΙΔΑ : Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ο ΝΕΟΣ Ο ΕΝ ΒΟΥΝΕΝΟΙΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ (Εορτάζει στις 9 Μαϊου)

Του κ. Δημητρίου Θ. Νάτσιου
Φιλολόγου

α) Άγιος Νικόλαος ο Νέος ο εξ Ανατολής: Με το Βίο και την Πολιτεία του αγίου και ενδόξου οσιομάρτυρος Νικολάου του Νέου εξ Ανατολής και εν Βουνένοις της Θεσσαλίας ασκήσαντος και αθλήσαντος τον 10ο αιώνα, ασχολήθηκαν και ασχολούνται ευλαβείς συναξαριστές, ευσεβείς βιογράφοι, φιλότιμοι αντιγραφείς αγιολογικών κειμένων, εμπνευσμένοι συνθέτες αγιασματικών Ακολουθιών του Αγίου, αφιλοκερδείς εκδότες, ανώτεροι κληρικοί και μια πλειάδα Ελλήνων και ξένων επιστημόνων, ερευνητών και συγγραφέων.(1) Και δεν είναι λίγοι οι χριστιανοί, οι οποίοι με ευλάβεια, πίστη και λατρεία τίμησαν και τιμούν τη μνήμη του Αγίου, κτίζοντας μεγάλους και μικρούς ναούς. Ακόμη φωτισμένοι αγιογράφοι με υπομονή και μεράκι έσυραν το χρωστήρα τους για ν’ απεικονίσουν την αγία μορφή του. Εξειδικεύοντας το σύντομο και φτωχό τούτο εισαγωγικό σημείωμα αναφέρω ότι στο νομό Φθιώτιδος τιμάται ιδιαιτέρως  - και μάλιστα επί αιώνες - η μνήμη του Αγίου, αφού υπάρχουν ενοριακοί, κοιμητηριακοί, μοναστηριακοί Ι. Ναοί και εξωκκλήσια, εντός των οποίων τιμάται η μνήμη αυτού. Οι ιεροί αυτοί χώροι για πρώτη φορά καταγράφονται και περιγράφονται στο σύνολό τους, σχεδόν, με την ευκαιρία της παρούσης έκδοσης.

β) Ιεροί Ναοί του Αγίου Νικολάου του Νέου στη Φθιώτιδα. Σε ολόκληρη, σχεδόν, τη Φθιώτιδα υψώνονται Ι. Ναοί του Αγίου Νικολάου του Νέου εξ Εώας (Ανατολή), οι οποίοι, όπως αναφέρεται πιο πάνω, είναι ενοριακοί, μοναστηριακοί, κοιμητηριακοί ή απλώς εξωκκλήσια, εντός των οποίων τιμάται η μνήμη του Αγίου κάθε χρόνο την 9ην Μαΐου.Εδώ πρέπει να σημειωθεί και το εξής φαινόμενο, που μαρτυρεί την αδειάλειπτη λατρεία του Αγίου στον Φθιωτικό χώρο: Στην προεπαναστατική, κυρίως, περίοδο υπήρχαν μικροί ναοί, οι οποίοι με την πάροδο του χρόνου πάλιωσαν με αποτέλεσμα να καταρρεύσουν ή να κατεδαφισθούν, τις περισσότερες φορές, προληπτικά.Επί των ιδίων θεμελίων ή μεγαλυτέρων διαστάσεων κτιζόταν άλλος ναός και αν δεν κτιζόταν εκεί ακριβώς κτιζόταν εκεί πλησίον. Έντονη είναι η παράδοση για την ύπαρξη τέτοιων παλαιοτέρων ναών.(2)

1. Ο Ι. Ναός του Αγίου Νικολάου στο χωριό Αγία Μαρίνα Λοκρίδος. Είναι κτίσμα παλαιό και κεραμοσκεπές, ίσως του 18ου αιώνα. Η είσοδος βρίσκται στο μεσημβρινό σημείο. Έχει φορητές εικόνες και τοιχογραφίες. Οι προστατευτικές αντηρίδες έχουν αλλοιώσει την εξωτερική εικόνα του ναού. Είναι εξωκκλήσι.

2. Στην επαρχία Δομοκού και συγκεκριμένα στο χωριό Άγιος Γεώργιος υπάρχει ναός κοιμητηριακός. Εκεί βρισκόταν το χωριό Ζαμπάντι, όπου ανήκε κάποτε ο ναός.

3. Ο ναός στο χωριό Ανθήλη της Λαμίας. Εκεί υπήρχε παλαιότερος μικρός ναός ρυθμού βασιλικής, ο οποίος με το σεισμό το 1981 υπέστη ζημιές και κατεδαφίσθηκε. Στο ίδιο σημείο ανεγέρθηκε τρίκλιτη βασιλική με τρούλλο και εγκάρσιο κλίτος. Έχει δύο κωδωνοστάσια και περιστύλιο. Ιδαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επάργυρη εικόνα του Αγίου Νικολάου του 1916, η οποία, προφανώς προέρχεται απ΄ τον προηγούμενο ναό. Τώρα (2016) ο ναός αγιογραφείται απ’ τον αγιογράφο Νίκο Ρίζο.

4. Στο χωριό Αρκίτσα της Λοκρίδος υπάρχει Ι. Ναός του Αγίου Νικολάου, ο οποίος κτίσθηκε πρόσφατα. Υπήρχε άλλος ναός δίπλα στη θάλασσα, εκεί παλαιότερα βρισκόταν και οικισμός ποιμένων.  Μετά τη διέλευση της εθνικής οδού (1960) ο ναός κατεδαφίστηκε.

5. Στη θέση «Σχοινέϊκα», ανατολικά της κωμοπόλεως Αταλάντης, βρίσκεται το εξωκκλήσι του Αγίου Νικολάου, το οποίο ανήκει στην ενορία των Αγίων Θεοδώρων. Κτίσθηκε στις αρχές του 1900 απ’ την οικογένεια Παναγιώτη Ευστ. Σχοινή και ξαναχτίσθηκε επί των ιδίων θεμελίων απ’ τους απογόνους της ιδίας οικογένειας, οι οποίοι το φροντίζουν και το συντηρούν. Έχει δίρριχτη κεραμοσκεπή στέγη. Σε συμβόλαια των μέσων του 19ου αιώνα ολόκληρη η εκεί περιοχή αναφέρεται ως περιοχή «Άγιος Νικόλαος». Τούτο μαρτυρεί ότι εκεί βρισκόταν προγενέστερος Ι. Ναός τους Αγίου Νικολάου.(3)

6. Στη θέση «Μπούζι» και δυτικά της ίδιας κωμοπόλεως, δηλ. της Αταλάντης, σε απόσταση 6 χλμ. βρίσκεται έτερον εξωκκλήσι, το οποίο υπάγεται στην ενορία του Ι.Ν. της Μεταμορφώσεως Αταλάντης. Επί των θεμελίων προγενεστέρου ναού κτίσθηκε το σημερινό εξωκκλήσι πρόσφατα, ήτοι το 1978, απ’ την οικογένεια Δράκου (Γιαπανά). Έχει μονόλοβα παράθυρα και δίρριχτη κεραμοσκεπή στέγη. Το πρώτο εξωκκλήσι περιβάλλεται από κυπαρίσσια, ενώ το δεύτερο σκιάζεται από υπεραιωνόβια πλατάνια.(4)

7. Στο  παραθαλάσσιο χωριό της Γλύφας και μάλιστα επάνω σ’ ένα νησάκι βρίσκεται το γραφικό εξωκκλήσι του Αγίου Νικολάου του Νέου, όπου μεταβαίνουν οι πιστοί με πλωτά μέσα την ημέρα της γιορτής του, ήτοι την 9η Μαΐου. Είναι νεώτερος ναός, μικρών διαστάσεων και έχει μόνο είσοδο. Εκεί ο Άγιος Νικόλαος εικονίζεται όρθιος.Υπάρχει όμως και άλλη εικόνα του Aγίου μικρή, η οποία είναι πάνω από 100 χρόνων.

8. Στο χωριό Γραμμένη, της Μακρακώμης, παλαιότερα, ονομαζόταν Γδαρμένη, υπήρχε προεπαναστατικός μικρός ναός του Αγίου Νικολάου, ο οποίος στα μέσα του 19ου αιώνα κατεδαφίσθηκε και πολύ πλησίον εκείνου ανοικοδομήθηκε ο σημερινός Ενοριακός ναός του χωριού. Σύμφωνα με ενεπίγραφη πλάκα ο ναός κτίσθηκε στα 1862. Είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλλο.Το τέμπλο του είναι του τύπου του «υψηλού φράγματος», ξυλόγλυπτο και έτος κατασκευής το 1887. Τα «ανοίγματα» (θύρες, παράθυρα) επιτρέπουν να φωτίζεται ο ναός ο οποίος είναι μεγάλων διαστάσεων. Ο Άγιος παρίσταται, πάντοτε, νέος και ολόσωμος, κρατώντας σταυρό και ακόντιο, είτε βρίσκεται στο προσκυνητάρι, είτε στο τέμπλο, είτε σε άλλο σημείο του ναού, συνήθως στο αρκτικό. Αυτό παρατηρείται στους περισσοτέρους των ναών.

9. Στο ημιορεινό χωριό της Σπερχειάδος, το Δίλοφο, το οποίο παλαιότερα λεγόταν «Μπρούφλιανη» υπάρχει επιβλητικός, ενοριακός ναός προς τιμήν του Αγίου Νικολάου του Νέου. Παλαιότερα υπήρχε ναός του Αγίου κοιμητηριακός σε άλλο σημείο του χωριού, αλλά, στη διάρκεια του 19ου αιώνα και συγκεκριμένα στα 1883, κτίσθηκε στο κέντρο του χωριού ο σημερινός ναός, ο οποίος είναι όπως αναφέρεται πιο πάνω, ναός ενοριακός. Είναι λιθόκτιστος, σταυροειδής μετά τρούλλου και εγκαρσίου κλίτους. Τα παράθυρα που βρίσκονται στο κορυφαίο σημείο του εγκάρσιου κλίτους, είναι τρίλοβα. Τα ενδιάμεσα «κολωνάκια» απολήγουν σε πολύ μικρά κιονόκρανα. Εντυπωσιακά είναι και τα λιθανάγλυφα, τα οποία κοσμούν την είσοδο του Ι. Ναού. Έχει ξυλόγλυπτο τέμπλο, που κατασκευάσθηκε το 1889, ελάχιστες τοιχογραφίες και πολλές φορητές εικόνες, μεταξύ των οποίων και εκείνες του Γ. Σαραφιανού. Ακόμη στον ίδιο ναό φιλοξενούνται δύο σπάνιες εικόνες του παπα - Νικόλα Σαρρή απ’ την Αγία Τριάδα Ευρυτανίας.(5)  Οι εικόνες είναι του Αγίου Σπυρίδωνα και του Αγίου Νικολάου του εν Μύροις. Και στις δύο αναγράφεται ως έτος κατασκευής το 1891.Τέλος ο Ι. Ναός έχει γυναικωνίτη και είναι αρκετά ευρύχωρος.Υπάρχει παλιά εικόνα του Αγίου αλλά είναι αχρονολόγητη.

10. Στο χωριό Έξαρχος Λοκρίδος βρίσκεται Ι. Ναός του Αγίου Νικολάου  του Νέου, ο οποίος ναός είναι ο αρχαιότερος στην Φθιώτιδα και απ’ τους πιό παλιούς σ’ ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο. Οι ειδικοί τον τοποθετούν στον 13ου αιώνα. Aπό αρχιτεκτονικής απόψεως έχει ιδιαιτερότητες και μαρτυρεί δομικές προτιμήσεις παλαιοτέρων ετών: Είναι σταυροειδής εγγεγραμένος ναός με τρούλλο και είναι κτισμένος κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, καταφανής δε είναι η χρησιμοποίηση παλαιού υλικού, προερχομένου από αρχαιότερο κτίσμα. Η τρίπλευρη κόγχη του Ιερού με τα δίλοβα παράθυρα και ο οκταγωνικός τρούλλος με τα τέσσερα μονόλοβα παράθυρα είναι εντυπωσιακά και μαρτυρούν παλαιότερες ναοδομικές προτιμήσεις. Δεν υστερεί και στην εικονογράφηση ο Ι. Ναός του Αγίου Νικολάου, ιδιαίτερα εκείνος στην κόγχη της προθέσεως, όπου υπάρχει η χρονολογία 1755 και κατάλογος ονομάτων, τα οποία ονόματα συνδέονται προφανώς με την ιστορία του ναού και του χωριού. Ο ναός είναι καταστόλιστος με τοιχογραφίες, σε μια απ’ τις οποίες ο Άγιος Νικόλαος εικονίζεται έφιππος και αγένειος. Κρατάει στο δεξί χέρι ακόντιο και στο αριστερό σταυρό. Εντυπωσιάζουν τα μονόλαβα και δίλοβα παράθυρα του τρούλλου και του κυρίως ναού.(6)

11. Η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου του Νέου των Θερμοπυλών. Πλησίον του ιστορικού χώρου των Θερμοπυλών στις υπώρειες του Καλλιδρόμου, αλλά και πλησίον της πάλαι ποτέ, «κατά την Ελλάδα» βυζαντινής Μονής του Προδρόμου, τελευταίου σταθμού της ζωής του Μιχαήλ Χωνιάτη, βρίσκεται η γυναικεία Ιερά Μονή του Παλαιοημερολογητών προς τιμήν της μνήμης του Αγίου Νικολάου του Νέου. Στο χώρο εκείνον, που λεγόταν «Πλατανάκος» υπήρχε παλιότερα οικισμός του χωριού Δρακοσπηλιά και μικρός ναός του Αγίου. Στα 1950 άρχισε να κτίζεται εκεί το σημερινό μοναστήρι και στα 1982 κτίσθηκε ο σημερινός ναός που είναι μεγαλύτερος του προηγούμενου. Είναι βυζαντινού ρυθμού, σταυροειδής μετά τρούλλου. Η αγιογράφηση γίνεται από μοναχές του ίδιου του μοναστηριού με την επίβλεψη της ηγουμένης και αγιογράφου Ματρώνης. Στο μοναστήριο λειτουργεί Αγιογραφείο. Ο άγιος εικονίζεται ως μοναχός, στο προσκυνητάρι και ένθρονος στο τέμπλο. Είναι έργο της ηγουμένης Ματρώνης.(7)

12. Στην ευρύτερη περιοχή του χωριού Καστανιά - Υπάτης βρίσκεται εξωκκλήσι προς τιμήν της μνήμης του Αγίου Νικολάου του Νέου. Βρίσκεται νοτιοδυτικά του «Σιτόβου» και κτίσθηκε μάλλον, στο τέλος του 19ου αιώνα. Είναι μικρό εξωκκλήσι με 3,5 μ. πλάτος και 4 μήκος. Έχει ξύλινο τέμπλο, όπου βρίσκονται εικόνες της Θεοτόκου, του Ιησού Χριστού και του Αγίου Νικολάου του Νέου.(8)

13. Ανατολικά της Αταλάντης και του Μοναστηριού των Αγίων Αναργύρων και βόρεια του χωριού Κυρτώνη, (λεγόταν και Κολάκα) και συγκεκριμένα στη θέση «Νιχώρι», όπου κάποτε υπήρχε οικισμός, στη θέση, λοιπόν, εκείνη σώζεται μικρό λιθόκτιστο εξωκκλήσι, το οποίο ανήκει στην ενορία της Κυρτώνης και στη μνήμη του Αγίου Νικολάου του Νέου. Επειδή, όμως, θεωρήθηκε ετοιμόρροπο απ’ τους κατοίκους, χτίστηκε δίπλα του άλλο εξωκκλήσι πρόσφατα, χωρίς να εγκαταλειφθεί το παλιό, γύρω από το οποίο μάλιστα προστέθηκε και στέγαστρο. Εντός του παλιού εκείνου εξωκκλησίου πλήν του μυστηρίου που τελείται, κυρίως την 9ην Μαΐου τελούνται κι’ άλλα, μυστήρια, όπως εκείνο της Βάπτισης. Το νέο εξωκκλήσι λειτουργεί ως ναός του Αγίου Ευσταθίου την 20η Σεπτεμβρίου. (9)

14. Στη Λάρυμνα της Λοκρίδος υπάρχει εξωκκλήσι του Αγίου Νικολάου του Νέου, το οποίο προέρχεται μάλλον απ’ την Βυζαντινή εποχή και είναι απ’ τα πιο παλαιά του Ελλαδικού χώρου, όπως και εκείνο, που βρίσκεται στον Έξαρχο Λοκρίδος. «Ανήκει εις τον τύπον του τριχόρου αγιορείτικου ναού μετά τρούλλου, ο οποίος «με τον πλούσιον κεραμοπλαστικόν του διάκοσμον και τα διασωθέντα σύνολα των τοιχογραφιών του αποτελεί έν σημαντικόν μνημείον της ακμής της βυζαντινής τέχνης (11ος -12ος αιών.)». Αι πρόσφατοι εργασίαι καθαρισμού και η μελετωμένη αναστήλωσις θα επαναφέρουν το μνημείον εις την λαμπρήν βυζαντινήν του όψιν». Έχει κριθεί διατηρητέο και στο σχετικό Φ.Ε.Κ. αναφέρονται τα εξής: Ο Ναός του Αγίου Νικολάου «αποτελεί σημαντικότατο μνημείο απ’ τα ελάχιστα της μεσοβυζαντινής περιόδου (12ος αι.), που σώζονται στη Φθιώτιδα χωρίς μεταγενέστερες επεμβάσεις». Υπάρχει και υπέρθυρη κτητορική επιγραφή, αλλά πολύ νεώτερη.(10)

15. Πλησίον της Αταλάντης βρίσκεται το χωριό Μεγαπλάτανος (λεγόταν και Σκεντέραγας). Εκεί βρίσκεται εξωκκλήσι του Αγίου Νικολάου, το οποίο ανήκει στην Ενοριακή εκκλησία του Αγίου Βασιλείου του χωριού.

16. Στο ορεινό χωριό Πουγκάκια της Σπερχειάδος βρίσκεται Ι. Ναός του Αγίου Νικολάου του εν Βουνένοις και του Αγίου Νικολάου του εν Μύροις, ο οποίος κτίσθηκε στα 1939, αλλά η ύπαρξη παλαιοτέρων εικόνων (1817), που βρίσκονται εντός του ναού, μας αναγκάζουν να δεχθούμε ότι στη θέση του υπήρχε προγενέστερος ναός. Βρίσκεται στα δυτικά του χωριού και είναι ρυθμού Βασιλικής. Εντός του Ι. Ναού βρίσκονται πολλές φορητές εικόνες, μεταξύ των οποίων εκείνη του Αγίου Νικολάου, του 1899, που είναι έργο του Δ. Ι. Γρεβενίτου. Η εικόνα του Αγίου, που βρίσκεται στο προσκυνητάρι είναι έργο του Λαμιώτη αγιογράφου Κ. Τζοβανάκη και έτος κατασκευής το 1970. Του ίδιου αγίου βρίσκονται και άλλες εικόνες. Εικονίζεται ολόσωμος με σταυρό και κοντάρι (11).

17. Στο χωριό Σπαρτιά της Ανατολικής Φθιώτιδος στις υπώρειες της Όθρης και στην ομώνυμη τοποθεσία υπήρχε μικρός ναός προς τιμήν του Αγίου Νικολάου του Νέου από τον 17ο αιώνα, εκεί, άλλωστε, βρισκόταν και χωριό Σπαρτιά πριν απ’ το 1690. Το χωριό μεταφέρθηκε σε άλλα σημεία, αλλά το εκκλησάκι παρέμεινε ως το 1950, το οποίο ασφαλώς θα ξαναχτίσθηκε απ’ των ίδιων θεμελίων. Ερείπια σώζονταν μέχρι το 2014, αλλά κάποιο εκσκαπτικό μηχάνημα  «διέλυσε» τα πάντα... για να διέλθει αγροτικός δρόμος!(12)

18. Στην κωμόπολη της Σπερχειάδος βρίσκεται Ι. Ναός του Αγίου Νικολάου. Μετά την πυρπόληση του μεγάλου ναού του Αγίου Νικολάου του εν Μύροις απ’ του Γερμανούς (1944), ο μικρός ναός του Αγίου Νικολάου του νέου χρησίμευσε ως ενοριακός για είκοσι περίπου χρόνια. Σήμερα είναι επιμήκης ναός με δίρριχτη στέγη και είναι εξωκκλήσι. Πρέπει να ήταν παλιότερα κοιμητηριακός ναός, διότι δυτικά του ναού ήταν ως το 1927 το νεκροταφείο της Σπερχειάδας.

19. Στο χωριό Στάγια (το επίσημο όνομα είναι Πλάτανος) της Σπερχειάδος, βρίσκεται Ι. Ναός του Αγίου Νικολάου του Νέου. Είναι σύγχρονο κτίσμα. Είναι ρυθμού Βασιλικής. Δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από αρχιτεκτονικής εικονογραφικής και ιστορικής πλευράς. Ο Άγιος εικονίζεται ολόσωμος. Σήμερα είναι ναός κοιμητηριακός.

20. Ανατολικά της Στυλίδος, μέσα στον ελαιώνα, στην ευρύτερη περιοχή «τρακαδάρης» και επί λόφου βρίσκεται το εξωκκλήσι των Αγίων: α) Νικολάου του Νέου και β) Νικολάου του εν Μύροις του θαυματουργού. Ο σημερινός ναός κτίσθηκε πριν από 90 χρόνια - σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, η οποία έχει ως εξής: «ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΔΑΠΑΝΗ ΤΩΝ: ΔΗΜ. Α. ΚΛΑΡΑ, ΔΗΜ. Α. ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΙ ΑΘ. Γ. ΤΑΞΙΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ. ΕΝ ΕΤΕΙ 1926». Είναι ρυθμού βασιλικής, έχει ανοίγματα σε όλα τα σημεία του ορίζοντα και τέμπλο. Είναι δίρριχτη κεραμοσκεπής, όλα τα ανοίγματα έχουν το χαρακτηριστικό της ευθείας γραμμής. Εντός του Ι. Ναού υπάρχουν εικόνες νεώτερες και σύγχρονες αχρονολόγητες, ανάμεσα στις οποίες των δύο Αγίων: α) Αγίου Νικολάου του Νέου και β) του εν Μύροις. Ο σημερινός ναός είναι κτισμένος επί των θεμελίων προηγουμένου για τον  οποίο πληροφορίες μας δίδει ο περιηγητής Γκελ στα 1805. Είναι εξωκκλήσι.(13)

γ) Ασματικές Ακολουθίες του Αγίου: Για το θέμα αυτό ο Δημήτριος Ζ. Σοφιανός αναφέρει τα εξής: «Η δημώδης διασκευή του Βίου του Αγίου Νικολάου του Νέου (ομού μετά της Ακολουθίας) εξεδόθη πολλάκις μέχρι σήμερον». Στη συνέχεια αριθμεί δέκα τέσσερις (14) τέτοιες εκδόσεις, κάνοντας αρχή από εκείνη που έγινε στη Βενετία, για να τελειώσει σε κείνη του Βόλου το 1966. Έτσι η α’ έγινε στη Βενετία το 1657, η β’ στη Μοσχόπολη (Αλβανία σήμερα) και η γ’ στη Βενετία το 1791. (φωτοανατική έκδοση αυτής είναι η παρούσα, που γίνεται στη Λαμία το 2016 και η οποία είναι όμοια με την αρχική της μορφή). Η έκδοση της Βενετίας του 1791. Η εν λόγω έκδοση, η οποία, όπως αναφέρεται ανωτέρω, είναι γ’ στη σειρά των εκδόσεων φέρνει τον ακόλουθο τίτλο: «Ακολουθία του αγίου ενδόξου οσιομάρτυρος Νικολάου του Νέου  του εξ Ανατολής και εν Βουνένοις ασκήσαντος και αθλήσαντος, παρά Ακακίου ιερομονάχου του Διακρούσση, πρώτον μεν συντεθείσα, ή μάλλον ειπείν ερανισθείσα, δεύτερον δε ύφει ετέρω συντεθείσα και διορθωθείσα παρά του ταπεινού εν ιερομονάχοις Ιωσήφ και αρχιμανδρίτου της Μεγάλης Εκκλησίας του εκ Φουρνάς των Αγράφων, αξιώσει και θερμή επιμελεία του τιμιωτάτου κυρίου Κωνσταντίνου, υιού του μακαρίτου Αλεξίου του εκ κώμης Κλειτζού των Αγράφων, εν η διατελεί πάνσεπτος και ιερός ναός αυτού του οσιομάρτυρος θαυματουργού Νικολάου ᾳψУά. Ενετίησι 1791. Παρά Δημητρίω Θεοδοσίου τω εξ Ιωαννίνων.  Con licenza de’ superiori.»

δ) Άλλα στοιχεία: Πολύτιμα στοιχεία για τον Ιωσήφ μας παρέχει ο Δ.Ζ. Σοφιανός στο βιβλίο του: «Άγιος Νικόλαος...»(14) ομοίως ο ίδιος συγγραφέας μας δίνει στοιχεία για τον  Ακάκιο (Άνθιμο).(15)

Επίλογος: Εκτός απ’ τους παραπάνω Ι. Ναούς, που έχουν επισημανθεί, δεν αποκλείεται να υπάρχουν και άλλοι στο Φθιωτικό χώρο, διότι υπάρχουν υπέρ τους πενήντα ναούς, οι οποίοι αναφέρονται σε Άγιον Νικόλαον. Πληρέστερη εργασία (αλλά με ανακρίβειες και πολλά λάθη) για τους Ι. Ναούς στη Φθιώτιδα είναι εκείνη του αείμνηστου Θεοφίλου Ν. Σιμοπούλου πρωτοσυγκέλλου της Ιεράς Μητροπόλεως Φθιώτιδος. Αξιόλογη είναι η εργασία του μακαριστού Μητροπολίτη Φθιώτιδος Νικολάου για το ίδιο θέμα. Θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφερόταν εδώ ότι και στους όμορους νομούς βρίσκονται ναοί προς τιμήν του Αγίου Νικολάου, καθώς και αλλού. Αναφέρεται εδώ η περίπτωση του νομού Βοιωτίας και συγκεκριμένα η εργασία του Σταύρου Μαμαλούκου για το ναό, που βρίσκεται κοντά στο χωριό. Παρόρι της Βοιωτίας: (Α´ Διεθνές Συνέδριο Βοιωτικών Σπουδών (1986). Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Σπουδών. Τόμος Α´ τεύχος α΄) Αθήνα 1988). Ο Άγιος Νικόλαος είναι κατ’ εξοχήν άγιος των ποιμένων και γι’ αυτό τον συναντάμε συνήθως σε οικισμούς βλαχοποιμένων.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. α´): Σοφιανός Ζ. Δημήτριος: Άγιος Νικόλαος ο εν Βουναίνη, Ανέκδοτα αγιολογικά κείμενα, ιστορικαί ειδήσεις περί της μεσαιωνικής Θεσσαλίας (Ι´ αιών.) Διατριβή επί διδακτορία. Εν Αθήναις 1972. Όπου καταχωρίζεται πλουσιωτάτη σχετική ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση βιβλιογραφία στις σελ. 193 - 201). β´) Ο ίδιος: Άγιος Νικόλαος της Βουνένης (Ι´ αιών.). Συμπλήρωμα νέων στοιχείων: Ανέκδοτα Αγιολογικά κείμενα Μαξίμου (1620) κ.ά. Αθήναι 1986. Επετηρίς: «Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά». Τόμος 2ος (1986) Αθήναι 1986, σελ. 71 - 148. Πίνακες εκδόσεως κειμένων Α´ - Μ´. (και ανάτυπο).
2. Το φαινόμενο παρατηρείται στα χωριά: Δίλοφο (Μπρούφλιανη), Ανθήλη, Γραμμένη και αλλού.
3. Χριστοφόρου Μάνθος: Η Οπουντία Λοκρίδα και η Αταλάντη, 2ος τόμος, Αθήνα 1993, σελ. 237 - 238.
4. Ο ίδιος: Η Οπουντία.. σελ. 238 - 239. Για το ίδιο θέμα στοιχεία μου έδωσε και ο κ. Ηλίας Σχοινής.
5. Για τον παπα - Νικόλα Σαρρή όρα σχετικά: Πάνου Ι. Βασιλείου:  Η επισκοπή Λιτζάς και Αγράφων, Αθήνα 1960, σελ. 82. (Για τον αγιογράφο παπα - Νικόλα Σαρρή (1850 - 1930) δεν υπάρχει μελέτη, εκτός από εκείνη του ανωτέρω συγγραφέα στο περιοδικό «Ζυγός», Αθήνα, (Νοέμβρης 1957): Η αγιογραφική τέχνη στην Ευρυτανία και οι ζωγράφοι της, (όπου ευκαιριακά μιλάει για τον παπα-Νικόλα Σαρρή.
6. Μητροπολίτου Φθιώτιδος κ.κ.Νικολάου: Ιστορικά Εκκλησιαστικά Μνημεία της Ιεράς Μητροπόλεως Φθιώτιδος. Λαμία, 2003, σελ. 235.
7. Τα στοιχεία μου παρεχώρησε η ιδία.
8. Γεωργίου Κ. Θ. Λέλη: «Ναοί και εξωκκλήσια της Καστανιάς» περ. «Η φωνή της Καστανιάς» τχ 88ο (2002), Αθήνα, σελ. 63
9. Τα στοιχεία για τον ναό στην Κυρτώνη, μου τα έστειλε ο καλός μου φίλος Ηλίας Σχοινής απ’ την Αταλάντη.
10. α) Παπαναγιώτου Δ. Τριαντάφυλλος: «Ιστορία και Μνημεία της Φθιώτιδος» (Εκδόσεις Δήμου Λαμιέων). Εν Αθήναις 1971, σελ. 254 -260. β) Λαζαρίδης Παύλος, Α.Δ. 23 (1968). Χρονικά, σελ. 252. γ) Σελέκος Πέτρος, «Η Λάρυμνα στο δρόμο της παράδοσης - το πανηγύρι του Αγίου Νικολάου την 9ην Μαΐου», περ. «Στερεά Ελλάς», Μάϊος 2000, σελ. 148, Αθήνα.
11. Καραγιάννης Θανάσης: «Οι ναοί: Άγιος Νικόλαος, ο εν Βουνένοις και Κοίμηση της Θεοτόκου στα Πουγκάκια Φθιώτιδος». Περί «Φθιωτικά Χρονικά» 6,  (1985) Λαμία, σελ. 90 -98.
12. Νάτσιος Θ. Δημήτριος: «Παλιές και σύγχρονες εκκλησίες της Σπαρτιάς - Φθιώτιδος». Εφημ. «Εθνικός Αγών», 27 και 30 Ιουλίου 1970, Λαμία.
13. Δαβανέλλος Νικ. - Σταυρόπουλος Γ. Η Λαμία με την γραφίδα των περιηγητών, Λαμία 2005, σελ. 29.
14. «O Aρχιμανδρίτης Ιωσήφ ο εκ Φουρνά των Αγράφων είναι και άλλοθεν γνωστός ως λόγιος κληρικός, του τέλους του ΙΗ’ και των αρχών του ΙΘ’ αιώνος. Συνέθεσε παρακλητικούς κανόνας, εγκώμια και ακολουθίας αγίων, ως επίσης και επιγράμματα. Βλ.  L. Petit, ενθ’ ανωτ., σ. 29, αρ. 5, σ. 252, αρ. 4 Δ. Γκίνη - Β. Μέξα, Ελληνική Βιβλιογραφία 1800 - 1863, τομ. Α’ Αθήναι 1939, σ. 8, αρ. 44, σ. 18-19, αρ. 110, E. Legrand, Bibliographie Hellenique... au XVIII siécle, τομ. 2, Paris 1928, σ. 473, αρ. 1198. Μ. Μανούσακα, Προσθήκαι και συμπληρώσεις εις την Ελληνικήν Βιβλιογραφίαν του E. Legrand, «Επετ. Μεσαιων. Αρχείου» 7 (1957) σ. 60-61, σημ. 1.»
15. «Ο Διακρούσης κατήγετο εκ Κεφαλληνίας, έζησεν όμως εν Κρήτη και Βενετία. Ωνομάζετο Άνθιμος, ότε δε εχειροτονήθη μεγαλόσχημος μετήλλαξε το ονομά του εις Ακάκιος. Ησχολήθη με μεταφράσεις, εκδόσεις και συγγραφάς ηθικού περιεχομένου· συνέθεσε και στίχους. Περί των έργων και εκδόσεων του Ακακίου (Άνθιμου) Διακρούση βλ. Ε. Legrand, Bibliographie Hellenique... au XVII siécle, αριθ. 588 Πρβλ. Μ. Μανούσακα, Ελληνικά ποιήματα για τη Σταύρωση του Χριστού, εν Mélanges Merlier, II, Aθήναι 1956, σ. 49-74. Βιογραφικά περί Ακακίου (Ανθίμου) Διακρούση βλ. Κ. Σάθα, Νεοελληνική Φιλολογία, εν Αθήναις 1868, σ. 410 Ηλ. Τσιτσέλη, Κεφαλληνιακά Σύμμεικτα, εν Αθήναις 1904, σ. 133 -134· Ν. Β. Τωμαδάκη, εν. λ. εις Θρησκευτ. και Ηθικήν Εγκυκλοπαιδείαν (τομ. 4, στ. 1168 - 1169)